गुल्मोहर Gulmohar Tree (Delonix Regia) – Beautiful Flamboyant Flowering Tree for Gardens and Landscapes

गुल्मोहर Gulmohar Tree (Delonix Regia) – Beautiful Flamboyant Flowering Tree for Gardens and Landscapes

गुल्मोहर को वैज्ञानिक नाम Delonix regia (Bojerex Hook.) Raf. हो जुन एक सुन्दर र रंगीन फूल हुने रूख हो। यसको अङ्ग्रेजी नाम Flamboyant Tree र Royal Poinciana पनि हो। यो रूख Caesalpiniaceae कुलको सदस्य हो र संसारभरि खासगरी उष्णकटिबंधीय क्षेत्रहरूमा पाइन्छ। यसको फूलहरू रातो र सुन्तला रंगका हुन्छन् जसले यसलाई आकर्षक बनाउँछ। गुल्मोहरको उत्पत्ति अफ्रिका र एशियाका केही भागहरूमा भएको मानिन्छ, तर अहिले यो समग्र उष्णकटिबंधीय र उपोष्णकटिबंधीय क्षेत्रमा फैलिएको छ।

गुल्मोहर लाई  संस्कृतमा यसलाई “कृष्णचूड़ा” पनि भनिन्छ। यो रूखको फूल र पातहरुको संरचना अत्यन्त मनमोहक र रंगीन हुन्छ, जसले यसलाई बगैँचामा आकर्षक बनाउँछ। गुल्मोहर रूखको छायाँ पनि शान्ति र आरामको अनुभव दिन्छ, र यसले आफ्नो जीवित रंगका कारण खासगरी गर्मी महिनामा निकै प्रसिद्धि प्राप्त गर्दछ। यसको फूलहरूले विशेष गरी गर्मीको मौसममा उत्सवको वातावरण सिर्जना गर्छ।

गुल्मोहरको रुखको सुन्दरता यसको फूलहरूसँग सम्बन्धित छ। गर्मीको समयमा गुल्मोहरको रुख पातको ठाउँमा फूलहरूले भरिएको हुन्छ। नेपालका आद्र र गर्मी भएको क्षेत्रहरूमा गुल्मोहरका फूलहरू अत्यधिक फुल्ने गर्दछन्। सनातन धर्ममा गुल्मोहरका फूललाई पवित्र मानिन्छ। त्यसैगरी, आयुर्वेदमा गुल्मोहरमा रहेका धेरै औषधीय गुणहरूले यसलाई अदितिय बनाएको छ। अब यसको बारेमा विस्तृत जानकारी प्राप्त गरौं।

गुल्मोहर के हो?

गुल्मोहरका फूल जति सुन्दर देखिन्छन्, उति नै औषधीय गुणले भरिएका हुन्छन्। यसलाई फूलहरूको वर्गीकरणको आधारमा दुई प्रकारमा विभाजन गरिएको छ:

  1. रातो गुल्मोहर
  2. पहेँलो गुल्मोहर

फूलको रंगको आधारमा यसका औषधीय गुण पनि फरक हुन्छन्। रातो गुल्मोहरलाई Delonix regia (Bojer ex Hook.) Raf. पनि भनिन्छ।

गुल्मोहरको औषधीय महत्त्व

गुल्मोहर विभिन्न रोगहरूको उपचारमा प्रयोग हुने औषधीय वनस्पति हो। यसको पात, बोक्रा, र फूल सबैलाई औषधि बनाउन प्रयोग गरिन्छ। विशेष रूपमा:

  1. जोर्नी दुख्ने समस्या: गुल्मोहरको बोक्रा प्रयोग गरी तेल बनाएर जोर्नी दुखाइ हटाउन मालिस गर्न सकिन्छ।
  2. अपच र झाडापखाला: गुल्मोहरको फूलबाट बनेको चिया पिउँदा अपच र झाडापखाला जस्ता समस्यामा राहत मिल्छ।
  3. पिशाब सम्बन्धी रोग: गुल्मोहरको जरा प्रयोग गरेर पिशाब सम्बन्धी रोगहरूलाई निको पार्न सकिन्छ।
  4. रगत बग्ने समस्या: यसको पातको रसले रगत बग्ने समस्या रोक्न मद्दत गर्दछ।

गुल्मोहरको प्रयोगका तरिकाहरू

  1. फूल: गुल्मोहरका फूलबाट विभिन्न प्रकारका औषधि र घरेलु उपचारहरू तयार गरिन्छ।
  2. काण्ड र बोक्रा: काण्ड र बोक्राको उपयोग गरेर इन्फ्ल्यामेस (सुन्निने समस्या) को उपचारमा औषधि बनाइन्छ।
  3. पात: पातबाट विभिन्न औषधीय रस बनाइन्छ, जसले स्वास्थ्य समस्या समाधान गर्न सहयोग पुर्याउँछ।

गुल्मोहरको पर्यावरणीय महत्त्व

गुल्मोहर केवल औषधीय गुणका लागि मात्र नभई पर्यावरणीय रूपमा पनि महत्त्वपूर्ण छ। यसको छायाँ दिने क्षमताले गर्मीमा ठुलो राहत दिन्छ, र यसका सुन्दर फूलहरूले वातावरणलाई आकर्षक बनाउँछन्।

गुल्मोहर एउटा अदितिय रुख हो जसले औषधीय गुण, पर्यावरणीय योगदान, र सौन्दर्यको संयोजन गर्दछ। यसलाई नेपाली समाजमा अझ बढी प्रोत्साहन दिनुपर्ने देखिन्छ, ताकि यसको महत्त्वपूर्ण उपयोगको लाभ सबैले उठाउन सकून्।

गुल्मोहरका नामहरू विभिन्न भाषामा

गुल्मोहरको वैज्ञानिक नाम Delonix regia (Bojer ex Hook.) Raf. हो। यसको कुल Caesalpiniaceae हो, र अंग्रेजीमा यसलाई Peacock Flower भनेर चिनिन्छ। अब हामी गुल्मोहरलाई अन्य भाषामा के-के नामले चिनिन्छ भन्ने बारे जानकारी लिन्छौं।

रातो गुल्मोहरका नामहरू

  • संस्कृत: कृष्णचूडा
  • नेपाली: गुल्मोहर
  • अंग्रेजी: Flamboyant Tree, Flame Tree, Royal Poinciana
  • अरबी: गोल्डमोर (Goldmore)

पहेँलो गुल्मोहरका नामहरू

  • नेपाली: पहेँलो गुल्मोहर
  • बंगाली: कृष्णचूडा (Krishnachuda)

गुल्मोहरका औषधीय गुणहरू

रातो गुल्मोहरका गुण

रातो गुल्मोहरका फूल र फलका निम्न गुण हुन्छन्:

  • मधुर, खाने इच्छा बढाउने, मृदुकारी र पोषक।
  • समस्याहरूमा फाइदा:
    • साधारण कमजोरी
    • तिर्खा
    • झाडापखाला
    • रगतको कमी
    • नाकबाट रगत बग्ने समस्या
    • सेतो पानीको समस्या
    • कमल्पित्त
    • अरुचि
    • मधुमेह

पहेँलो गुल्मोहरका गुण

  • चिसो प्रकृतिको, स्निग्ध, र त्रिदोष शमन गर्ने।
  • समस्याहरूमा फाइदा:
    • गाँठो
    • जोर्नी दुख्ने समस्या
    • नाडीव्रण (साइनस)

जरा र बोक्राको उपयोग

  • गुणहरू:
    • रक्त स्तम्भक (रगत बग्न रोक्ने)
    • विरेचक
    • शीतल
    • वातानुलोमक
    • पिशाब सम्बन्धी रोगमा लाभदायक
    • इन्फ्ल्यामेस वा सुन्निने समस्या कम गर्ने

पात र फूलका विशेषताहरू

  • पात: शीतल, पोषक र इन्फ्ल्यामेस कम गर्ने।
  • फूल: मधुर, पोषक, मृदुकारी।

गुल्मोहरका फाइदाहरू र उपयोग

(Uses and Benefits of Gulmohar in Nepali)

गुल्मोहरका रातो र पहेँलो रंगका फूल विभिन्न रोगहरूको उपचारका लागि प्रयोग गरिन्छ। यसबारे जान्नु निकै महत्त्वपूर्ण छ।

रातो गुल्मोहरका फाइदाहरू

झाडापखालाको उपचारमा उपयोगी गुल्मोहर

खानपानमा असन्तुलनको कारण झाडापखालाको समस्या रोकिँदैन भने १-२ ग्राम काण्डको बोक्राको चूर्ण सेवन गर्दा झाडापखालाको उपचारमा लाभ पुग्छ।

मासिक धर्मको समस्यामा उपयोगी गुल्मोहर

२-४ ग्राम गुल्मोहर फूलको चूर्णलाई महसँग मिसाएर सेवन गर्दा मासिक धर्मसम्बन्धी समस्या, विशेषगरी कष्टार्तवमा राहत मिल्छ।

पहेँलो गुल्मोहरका फाइदाहरू

कपालझर्ने समस्याको उपचारमा उपयोगी गुल्मोहर

गुल्मोहरका पातलाई पानीमा पिसेर टाउकोमा लगाउँदा गंजोपनको समस्यामा सुधार हुन्छ। साथै, बोक्राको चूर्णमा मह मिसाएर मुखको घाउमा लगाउँदा छिट्टै निको हुन्छ।

पायल्सको उपचारमा गुल्मोहर

पहेँलो गुल्मोहरका पातलाई दूधसँग पिसेर पायल्सको कारण बनेका मस्सामा लगाउँदा राहत मिल्छ।

श्वेतप्रदर (ल्यूकोरिया) को उपचारमा गुल्मोहर

१-२ ग्राम गुल्मोहरको बोक्रा र फूलको चूर्ण सेवन गर्दा सेतो पानीबग्ने समस्यामा लाभ मिल्छ।

जोर्नी दुख्ने समस्यामा लाभदायक गुल्मोहर

पहेँलो गुल्मोहरका पातलाई पिसेर प्रभावित भागमा लगाउँदा जोर्नी दुख्ने समस्यामा सुधार हुन्छ। साथै, पातको काढा बनाएर भाप दिनाले पीडाबाट राहत मिल्छ।

हर्पिसको उपचारमा उपयोगी गुल्मोहर

गुल्मोहरका पात र फूललाई दूधसँग पिसेर लेप गर्दा हर्पिसको समस्यामा सुधार हुन्छ।

घाउको इन्फ्ल्यामेस कम गर्न सहायक गुल्मोहर

गुल्मोहरका पात पिसेर घाउमा लगाउँदा र पातको काढाले धुँदा घाउको इन्फ्ल्यामेस कम हुन्छ।

बिच्छीको टोकाइबाट हुने विष प्रभावमा गुल्मोहर

गुल्मोहरको जरा पिसेर टोकिएको ठाउँमा लगाउँदा बिच्छीको विषको असर कम गर्न मद्दत गर्दछ।

गुल्मोहरका उपयोगी भागहरू
आयुर्वेद अनुसार, गुल्मोहरका औषधीय गुणहरू यसको निम्न भागहरूको प्रयोग गर्दा सबैभन्दा बढी प्राप्त गर्न सकिन्छ:

  • फूल
  • काण्डको बोक्रा

गुल्मोहर कसरी प्रयोग गर्नुपर्छ?
विशेष रोगको घरेलु उपचारका लागि गुल्मोहर प्रयोग गर्न चाहनुहुन्छ भने, आयुर्वेदिक चिकित्सकको सल्लाहअनुसार मात्र यसको उपयोग गर्नु उचित हुन्छ। चिकित्सकको सल्लाहअनुसार, गुल्मोहरको २-४ ग्राम चूर्ण वा १-२ ग्राम काण्डको बोक्राको चूर्ण सेवन गर्न सकिन्छ।

गुल्मोहर कहाँ पाइन्छ वा उब्जाइन्छ?
गुल्मोहरका रूख र फूलहरू नेपालका साथै सम्पूर्ण उष्णकटिबन्धीय स्थानहरू, विशेषगरी सडकका छेउ र बगैंचामा पाइन्छ।

गुल्मोहर आयुर्वेदमा निकै महत्वपूर्ण मानिन्छ, तर यसको प्रयोग गर्दा उचित परामर्श लिने कुरा सधैं ख्याल गर्नुपर्छ।

निष्कर्ष:

गुल्मोहर, वा फ्लेमबॉयन्ट ट्री, यसको अदितिय रंग र आकर्षणको कारणले विश्वभरमा लोकप्रिय छ। यसको संरचनात्मक विशेषताहरू र मनमोहक फूलहरूले यसलाई बगैँचाहरू र सार्वजनिक स्थानहरूको प्रमुख आकर्षण बनाएको छ। गुल्मोहरको वैज्ञानिक महत्त्व पनि छ, यसले वातावरणलाई हरियाली प्रदान गर्न र माटोको क्षरणलाई कम गर्न मद्दत पुर्याउँछ। यसका सशक्त पात र सुन्दर फूलहरूको कारण गुल्मोहर केवल एक सजावटी रूख मात्र होइन, पर्यावरणीय दृष्टिले पनि महत्व राख्दछ। गुल्मोहरको संरक्षण र यसको थप फैलावटले भविष्यमा हामीलाई प्राकृतिक सौन्दर्य र वातावरणीय फाइदाहरू प्रदान गर्न सक्छ।

Reference
Govind Phal (Capparis Zeylanica): गोविन्द फल Medicinal Benefits, Uses, and Health Properties
Junge Lahro (Capparis Sepiaria): जुँगे लहरोBenefits, Uses, and Medicinal Properties

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

My Cart
Wishlist
Recently Viewed
Compare Products (0 Products)
Compare Product
Compare Product
Compare Product
Compare Product
Categories
error: Buy Best Ayurvedic Medicine In nepal