दतिवन Washerman’s Plant (Achyranthes aspera अपामार्ग): Benefits, Uses, and Medicinal Properties

दतिवन (अपामार्ग) लाई चिरचिटा, लटजीरा, चिरचिरा, चिचड़ा जस्ता नामले पनि चिनिन्छ। यो एक धेरै साधारण बोट हो। तपाईंले आफ्नो घर वरपर, जंगल-झाडी वा अन्य स्थानहरूमा दतिवनको बोट अवश्य देख्नु भएको होला, तर सम्भवतः यसलाई नामले चिन्नु भएको छैन। दतिवनको पहिचान नहुनुको कारणले धेरैले यसलाई बेकार मान्छन्, तर तपाईंले यसरी सोच्नु गलत हुन सक्छ। दतिवन एक जडीबुटी हो, र यसमा धेरै औषधीय गुणहरू छन्। धेरै रोगहरूको उपचारमा दतिवन को प्रयोगबाट फाइदा हुन्छ। दाँतका रोग, घाउ, पाचनतन्त्र विकार लगायत अन्य धेरै बिमारीहरूमा दतिवनको औषधीय गुणबाट लाभ हुन्छ।

दतिवनको स्वास्थ्य लाभ

दतिवन का गुणहरू आयुर्वेदिक दवाहरूको रूपमा प्रयोग गरिन्छ, र रोगहरू निको पारिन्छ। यदि तपाईंले दतिवन का फाइदाहरू बारे जान्नु भएको छैन भने यो लेख तपाईंको लागि धेरै महत्त्वपूर्ण छ, किनभने यो एक यस्तो बोट (दतिवन बोट) हो जुन हरेक ठाउँमा पाइन्छ। तपाईं दतिवनबाट खोकी, पिशाब सम्बन्धी रोग, छाला रोग लगायत अन्य धेरै बिमारीहरूको उपचार गर्न सक्नुहुन्छ। त्यसैले आउनुहोस् जानौं कि दतिवनका कुन कुन फाइदाहरू तपाईंले लिन सक्नुहुन्छ, वा यसबाट के के नोक्सान हुन सक्छ।

दतिवन के हो? (What is Datiwan in Nepali?)

दतिवन एक जडीबुटी हो। वर्षाको मौसमको सुरुवातमा दतिवनको बोट अंकुरित हुन थाल्छ। जाडोको मौसममा फल्दा-फूल्दा छ, र गर्मीको मौसममा पूर्ण रूपमा ठूलो हुन्छ। यसै मौसममा फलसँगै बोट (दतिवन बोट) पनि सुक्खा हुन्छ। यसका फूलहरू हरियो गुलाबी कोपिलाहरूले युक्त हुन्छन्। यसका बीउहरू चामल जस्तै हुन्छन्। यिनीहरूलाई नै दतिवन तंडुल भनिन्छ। यसका पातहरू धेरै नै साना र सेतो रोमहरूले ढाकिएका हुन्छन्। यी अण्डाकार र केही चुच्चो हुन्छन्।

दतिवनको मुख्यतः दुई प्रजातिहरू छन्, जसलाई चिकित्सामा प्रयोग गरिन्छ।

• सेतो दतिवन
• रातो दतिवन

सेतो र रातो दुवै प्रकारका दतिवनका मुनाहरू पातका डंठलहरूको बीचबाट निस्कन्छन्। यी लामा, खस्रो, काँडादार हुन्छन्। यसमा सूक्ष्म र काँडा-युक्त बीउहरू हुन्छन्। यी बीउहरू हल्का कालो रंगका साना चामलको दाना जस्तै हुन्छन्। यी स्वादमा केही तीतो हुन्छन्। यसका फूलहरू साना, केही रातो हरियो वा बैजनी रंगका हुन्छन्। रातो दतिवनका डंडिहरू र मुनाहरू केही रातो रंगका हुन्छन्। यसका पातहरूमा रातो-रातो सूक्ष्म दागहरू हुन्छन्।

अन्य भाषाहरूमा दतिवन (चिरचिरा) का नामहरू (Name of Apamarg in Different Languages)

दतिवन (दतिवन बोट) को वानस्पतिक नाम एकायरेन्थिस् एस्पेरा (Achyranthes aspera L., Syn-Achyranthes australis R. Br.) हो, र यो एमारेन्थेसी (Amaranthaceae) कुलको हो। दतिवनका अन्य यी नामहरू पनि छन्:

सेतो दतिवनका नामहरू (Names of White Apamarg)

• हिन्दी – चिरचिटा, लटजीरा, चिरचिरा, चिचड़ा
• उर्दू – चिरचिटा (Chirchita)
• अंग्रेजी – वाशरमैन्स प्लान्ट (Washerman’s plant), रफ चाफ फ्लॉवर (Rough chaff flower); दी प्रिक्ली-चाफ फ्लॉवर (The prickly-chaff flower)
• संस्कृत – अपामार्ग, शिखरी, अधशल्य, मयूरक, मर्कटी, दुर्ग्रहा, किणिही, खरमंजरी, प्रत्यक्फूली
• बंगाली – अपांग (Apang), चिरचिटी (Chirchiti)
• नेपाली – दतिवन (Dativan)
• अरबी – अत्कुमह (Atkumah)
• फारसी – खरेवाजहुम (Kharevazhum)

रातो अपामार्ग  (Cyathula prostrata (Linn.) Blume) को नाम (Names of of Red Apamarg)

Hindi – रातो चिरचिटा, रातो-चिचींडा

Sanskrit – रक्तापामार्ग, वृन्तफल, वशिर, मरकटपिप्पली, कपिपिप्पली

English – परपल प्रिंसेस (Purple princess), पाश्चुरवीड (Pastureweed), प्रोस्ट्रेट पाश्चुर वीड (Prostrate pasture weed)

यसरी दतिवनलाई विभिन्न भाषाहरूमा विभिन्न नामहरूले चिनिन्छ। यो बोट आयुर्वेदिक चिकित्सामा धेरै महत्त्वपूर्ण मानिन्छ र यसका धेरै औषधीय गुणहरू छन्।

सेतो दतिवनको फाईदाहरु

सेतो दतिवनको प्रयोगले धेरै फाईदाहरु पुर्याउछन । यसको विभिन्न रोगहरूको उपचार गर्न प्रयोग गरिन्छ। यहाँ केही महत्वपूर्ण फाइदाहरू र प्रयोग विधिहरू उल्लेख गरिएको छ:

दाँत दुखाइमा दतिवनको फाइदा (Chirchita Plant Benefits to Treat Dental Pain in Nepali)

• दतिवनको २-३ पातको रसमा रुई डुबाई दाँतमा लगाउनुहोस्। यसले दाँत दुखाइ ठीक गर्छ।
• ताजा दतिवनको जराको दातुन गर्नाले दाँत दुखाइ, दाँत हल्लने, गिजाको कमजोरी र मुखबाट गन्ध आउने समस्या ठीक हुन्छ। यसले दाँतलाई राम्ररी सफा पनि गर्छ।

छाला रोगमा दतिवनको प्रयोग (Apamarga Plant Uses to Treat Skin Disease in Nepali)

• दतिवनको पातलाई पिसेर छालामा लगाउनाले खटिरा बिमिरा जस्ता छाला रोगहरू ठीक हुन्छन्।

मुखको घाऊमा दतिवनको फाइदा (Benefits of Apamarg for Mouth Ulcer in Nepali)

• मुखमा घाऊ भएमा दतिवनको पातको काढा बनाएर कुल्ला गर्नुहोस्। यसले मुखको घाऊ ठीक गर्छ।

बढी भोक लाग्ने समस्यामा दतिवनको फाइदा (Apamarg is Beneficial in Appetite Disorder in Nepali)

• दतिवनको बीउको ३ ग्राम चूर्ण दिनमा दुई पटक एक हप्तासम्म सेवन गर्नाले अत्यधिक भोक लाग्ने समस्या ठीक हुन्छ।
• दतिवनको ५-१० ग्राम बीउ पिसेर खीर बनाएर खानाले पनि यो समस्या ठीक हुन्छ।

आँखाको रोगमा दतिवनको फाइदा (Chirchita Plant Benefits to Treat Eye Disease in Nepali)

• दतिवनको जराको २ ग्राम रसमा २ चम्चा मह मिस्रित गरेर आँखामा २-२ बूँद हाल्नाले आँखाको रोग ठीक हुन्छ।
• आँखा दुख्ने, पानी बग्ने, रातो हुने, र रतन्धो जस्ता समस्याहरूमा दतिवनको प्रयोग गर्नाले राम्रो नतिजा आउँछ।

चोट लागेमा दतिवनको फाइदा (Benefits of Apamarg Plant after Injury in Nepali)

• दतिवनको २-३ पात मसेर रस निकाली चोट लागेको ठाउँमा लगाउनाले रगत बग्ने रोकिन्छ।
• दतिवनको जरालाई तिलको तेलमा पकाएर छानी चोट लागेको ठाउँमा लगाउनाले आराम मिल्छ।

घाउ सुकाउन दतिवनको फाइदा (Benefits of Apamarga Tree in Healing Chronic Wounds in Nepali)

• पुरानो घाउ भएमा दतिवनको रसको मलम लगाउनाले घाउ पक्दैन र ठीक हुन्छ।
• दतिवनको जरालाई तिलको तेलमा पकाएर छानी घाउमा लगाउनाले घाउको दर्द कम हुन्छ।

चिलाउने समस्यामा दतिवनको फाइदा (Apamarg Plant Uses in Fighting with Itching in Nepali)

• दतिवनको पंचांगबाट काढा बनाएर पानीमा मिस्रित गरेर नुहाउनाले चिलाउने समस्या ठीक हुन्छ।

श्वासप्रश्वास सम्बन्धी समस्यामा दतिवनको फाइदा (Benefits of Apamarg Plant to Treats Respiratory Problems in Nepali)

• दमको उपचारमा दतिवनको जरा चमत्कारिक रूपमा काम गर्छ। यसको ८-१० सुकेका पात हुक्कामा राखी पिउनाले श्वासप्रश्वास सम्बन्धी समस्याहरू ठीक हुन्छन्।

खोकीमा दतिवनको फाइदा (Benefits of Chirchita Plant in Fighting with Cough in Nepali)

• दतिवनको १२५ मिग्रा क्षारमा मह मिस्रित गरेर बच्चालाई चटाउनाले श्वास नली र छातीमा जमेको कफ निस्कन्छ।
• खोकी बारम्बार परेशान गर्दा वा कफ गाढा भएमा दतिवनको सेवन गर्नाले लाभ हुन्छ।

जोर्नी दुख्ने समस्यामा दतिवनको फाइदा (Chirchita Plant Benefits for Arthritis in Nepali)

• दतिवनको १०-१२ पात पिसेर तातो गरेर जोर्नीमा बाँध्नाले जोर्नी दुखाइ ठीक हुन्छ।
• दतिवनको जराको काढा बनाएर सेवन गर्नाले कमर दुखाइ र जोर्नी दुखाइमा आराम मिल्छ।

वजन घटाउन दतिवनको फाइदा (Benefits of Chirchita Plant for Weight Loss in Nepali)

• दतिवनमा पाचन गुण हुनाले यसले खाना पचाउन मद्दत गर्छ र वजन घटाउन सहयोग पुर्याउँछ।

एनीमियामा दतिवनको फाइदा (Benefit of Chirchita Plant in Fighting with Anemia in Nepali)

• एनीमियाको उपचारमा दतिवनको औषधीय गुण फाइदाजनक छ। आयुर्वेदिक चिकित्सकको सल्लाह अनुसार यसको प्रयोग गर्न सकिन्छ।

अस्थमामा दतिवनको फाइदा (Apamarga Plant Benefits in Fighting with Asthma in Nepali)

• दतिवनले वात र कफ दोषलाई संतुलित गर्ने गुण भएकोले अस्थमाको उपचारमा पनि फाइदा गर्छ।

बिषालु किराले टोकेको उपचारमा दतिवनको फाइदा (Chirchita Plant is Beneficial in Insect Bite in Nepali)

• बारुलो बिच्छीले टोकेको ठाउँमा दतिवनको पातको रस लगाउनाले बिष उत्रिन्छ ।

रातो दतिवनका फाइदा र उपयोग

रातो दतिवन का निम्न फाइदा छः

भोक बढाउन रातो दतिवन (चिरचिरा) को सेवन फाइदाजनक
भोक बढाउन रातो दतिवन को औषधीय गुण फाइदाजनक हुन्छ। रातो दतिवन को जरा वा पंचांग को काढा बनाउनुहोस्। १०-३० मिली मात्रामा काढा सेवन गर्नुहोस्। यसले भोक बढाउँछ।

रातो दतिवनको औषधीय गुणले कब्जबाट राहत
१-२ ग्राम दतिवन (चिरचिरा) को काण्ड र पात को चूर्ण सेवन गर्नाले कब्जको समस्या ठीक हुन्छ। उपाय गर्नु अघि कुनै आयुर्वेदिक चिकित्सक संग सल्लाह लिनुहोस्।

पिशाब सम्बन्धी रोगमा फाइदाजनक रातो दतिवन को सेवन
रातो दतिवन (चिरचिरा) को पातबाट बनेको १०-३० मिली काढामा चिनी मिलाउनुहोस्। यसको सेवन गर्नाले पिशाब सम्बन्धी रोग जस्तै पिशाब गर्दा दुख्ने , पोल्ने, पिशाब रोकी रोकीइ आउने समस्या ठीक हुन्छ।

झाडापखाला, आउँ, रगतमासी र हैजामा रातो दतिवन (चिरचिरा) को सेवनबाट फाइदा
रातो दतिवन को जरा वा पंचांग को काढा बनाउनुहोस्। यसलाई १०-३० मिली मात्रामा सेवन गर्नाले झाडापखाला, आउँ, रगतमासी र हैजा रोगमा फाइदा हुन्छ।

दतिवन (चिरचिरा) को उपयोगी भाग
दतिवन (चिरचिरा) को यी भागहरू उपयोग गर्न सकिन्छः

• पात
• जरा
• पंचांग

दतिवन (चिरचिरा) को उपयोग कसरी गर्ने?
तपाईं दतिवन (चिरचिरा) को निम्न मात्रामा उपयोग गर्न सक्नुहुन्छः

• रस: १०-२० मिली
• जरा को चूर्ण: ३-६ ग्राम
• बीउ: ३ ग्राम
• क्षार: १/२-२ ग्राम

दतिवन (चिरचिरा) बाट हुने नोक्सान
दतिवन (चिरचिरा) बाट यस्ता नोक्सान हुन सक्छनः

• पाचनतन्त्र विकार भएका रोगीहरूले दतिवन (चिरचिरा) को धेरै मात्रामा सेवन नगर्नुहोस्।

दतिवन (चिरचिरा) कहाँ पाइन्छ वा उमारिन्छ?
नेपाल लगायतका सबै जंगली इलाकाहरू, शहरहरू र गाउँहरूमा दतिवन (चिरचिरा) पाइन्छ। यो विशेष गरी वर्षाको मौसममा पाइन्छ। कतै-कतै दतिवन को बोट वर्षभर पनि पाइन्छ।