मँजिठो Manjistha (Manjitho) Benefits: Uses for Skin, Hair, Detox & More – Ayurvedic Healing Guide

मँजिठो (Rubia cordifolia) एक अत्यन्त महत्त्वपूर्ण आयुर्वेदिक जडीबुटी हो जसको प्रयोग धेरै प्रकारका रोगहरूको उपचारमा गरिन्छ। यसको जरा, काण्ड , फल र पातहरू औषधी निर्माणका लागि उपयोगमा ल्याइन्छ। मँजिठोले छालाको सम्बन्धी समस्याहरू, महिलाहरूका यौन स्वास्थ्य समस्याहरू समाधान गर्ने साथै अन्य धेरै रोगबाट छुटकारा दिलाउन सहयोग पुर्याउँछ। आउनुहोस्, मँजिठोका फाइदाहरू बारे जानकारी लिऔं।

मँजिठो के हो? (Manjito In Nepali)

मँजिठोको लहरो लामो र फैलिएको हुन्छ, यसैले यसलाई ‘योजनवल्ली’ पनि भनिन्छ। यसको प्रयोग कपडा रंगाउने काममा पनि हुन्छ, त्यसैले यो ‘वस्त्ररंजिनी’ नामले पनि चिनिन्छ।

प्राचीन आयुर्वेदिक ग्रन्थहरू जस्तै चरक संहिताले यसलाई विषनाशक र ज्वरघ्न (ज्वरो हटाउने) महत्त्वपूर्ण जडीको रूपमा उल्लेख गरेका छन्, विशेषगरी हर्पिज (विसर्प) जस्ता छालाको रोगको उपचारमा। सुश्रुत संहिताले यसलाई ‘प्रियंग्वादिगण’ र ‘पित्तशामक’ (पित्त कम गर्ने) द्रव्यहरूको समूहमा राखेको छ। यसको काण्ड  चारैतिरबाट शाखा-प्रशाखाहरूले घेरेको हुन्छ र जरातर्फ कडा हुन्छ। यसको जरा धेरै लामो, बेलनाकार, चिल्लो तथा ताजा अवस्थामा रातो र सुकेपछि अलि कालो हुन्छ।

आयुर्वेदका अनुसार मँजिठोका फाइदाहरू अपरम्पार छन्। यो जडीबुटी रगत सफा गरेर छाला स्वस्थ राख्न मद्दत गर्छ। मँजिठोको स्वाद मीठो तथा पाकेपछि पिरो हुन्छ, प्रकृतिले तातो हुन्छ, पचन गर्न गाह्रो हुन्छ, र कफ घटाउँछ। यो विष, कफजन्य रोग, सुन्निने समस्या , योनि सम्बन्धी रोग, आँखाका रोग, कानका रोग, कुष्ठरोग, रगतका दोषहरू, मधुमेह, स्वरभंग (आवाज बिग्रने), पिशाब सम्बन्धी रोग, ज्वरो, पायल्स (अर्श) र कृमिजन्य रोगहरूको नाशक हुन्छ। यसको साग मीठो, हलुको, चिल्लो र वात-पित्त कम गर्ने गुण भएको हुन्छ। मँजिठोको फलले फियोको विकार (फियो बढ्ने) ठीक गर्न सहयोग गर्छ। यसको जराले छालाका रोगहरू निको पार्न मद्दत गर्छ।

अन्य भाषाहरूमा मँजिठोका नामहरू

मँजिठोको वैज्ञानिक नाम Rubia cordifolia Linn. (सिनोनिम: Rubia munjista Roxb., Gallium cordifolium Kuntze) हो र यो Rubiaceae परिवार अन्तर्गत पर्छ।

• संस्कृत: मञ्जिष्ठा, विकसा, जिङ्गी, रक्तयष्टिका, भण्डीरी, भण्डी, योजनवल्ली, रसायनी, अरुणा, रक्ताङ्गी, रक्तयष्टिक, भण्डीतकी, गण्डीरी, मञ्जूषा, वत्ररञ्जिनी, समङ्गा, कालामेषी
• हिन्दी: मजीठ, मंजीठ
• उर्दू: मजीठ (Majith)
• बङ्गाली: मंञ्जिष्ठा (Manjishta)
• नेपाली: मँजिठो, मजिठो, मंजीठ
• अङ्ग्रेजी: Indian Madder, Dyer’s Madder
• अरबी: फूबहतु (Fubhatu), कुब्बाह (Kubbah), फोवह (Fowah)
• फारसी: रोदक (Rodak), रूनास (Runas)

मँजिठोका  प्रयोगहरू (नेपालीमा)

मँजिठो एक यस्तो औषधीय बोट हो जसको स्वास्थ्य, सौन्दर्य र विभिन्न रोगहरूको उपचारका लागि आयुर्वेदमा खूब प्रयोग हुन्छ। यसका प्रमुख फाइदाहरू यसप्रकार छन्:

1. रगत सफा गर्ने (रक्तशोधक): मँजिठोको सबैभन्दा प्रख्यात गुण हो यसले रगतलाई सफा गर्छ। यसले शरीरबाट विषालु पदार्थहरू (टक्सिन्स) हटाउँछ, जसले गर्दा छालाको रोग (दाग, धब्बा, डन्डिफोर पिलो), जोर्नी दुख्ने समस्या , रगतमा गाढापन आदि समस्याहरू कम हुन्छन्।
2. छालाकोका रोगमा उपयोगी: रगत सफा भएपछि छाला नै स्वस्थ हुन्छ। मँजिठोले डन्डिफोर पिलो, दाद, खटिरा, सोरायसिस, एक्जिमा जस्ता धेरै प्रकारका छालाका रोगहरूमा फाइदा गर्छ। यसले घाउ पनि चाँडो भर्छ।
3. पित्त शान्त गर्ने (पित्तशामक): यसले शरीरको पित्त दोषलाई सन्तुलनमा राख्छ। यसले आँखा रातो हुने, पेट दुख्ने, पित्त बढ्ने, अनियमित पिसाब आदि पित्तजन्य समस्याहरू कम गर्छ।
4. सुन्निने समस्या घटाउने (इन्फ्ल्यामेटरी): मँजिठोमा सुन्निने समस्या  घटाउने गुण हुन्छ। यसले जोर्नी दुख्ने समस्या , मांसपेशी दुख्ने जस्ता सुन्निने समस्या हरु र सुन्निन नै कम गर्छ
5. पिशाब सम्बन्धी रोगमा लाभदायक: यसले मूत्रपिंड (किड्नी) र मूत्रमार्गलाई स्वस्थ राख्न मद्दत गर्छ। यसले पिशाबमा जलन, बारम्बार पिसाब लाग्ने, रगत बग्ने पिसाब (खुनी पिसाब), पिशाब नलाग्ने जस्ता समस्याहरूमा फाइदा गर्छ।
6. महिलाका यौनिक समस्याहरूमा: मँजिठोले महिलाहरूको योनि सम्बन्धी रोगहरू (योनिरोग), अनियमित महिनावारी, रजस्वलाका समय दुखाइ आदि समस्याहरू नियन्त्रण गर्न मद्दत गर्छ।
7. ज्वर घटाउने (ज्वरहर): यसले विभिन्न कारणले हुने ज्वरो (ज्वर) घटाउन सहयोग गर्छ।
8. पायल्स (अर्श) नियन्त्रण: मँजिठोले पायल्सको सुन्निने समस्या र रगत बग्ने समस्यालाई (खुनी पायल्स) नियन्त्रण गर्न मद्दत गर्छ।
9. रोग प्रतिरोधक शक्ति बढाउने (इम्युनोमोड्युलेटर): यसले शरीरको प्रतिरोधात्मक शक्ति बढाउँछ, जसले गर्दा शरीर विभिन्न संक्रमण र रोगहरूसँग लड्न सक्छ।
10. मधुमेह नियन्त्रणमा सहयोगी (एन्टिडायबेटिक): केही अध्ययनहरूले मँजिठोले रगतमा चिनिकोको मात्रा नियन्त्रण गर्न मद्दत गरेको देखाएका छन्।

प्रयोग विधि र सावधानी:

मँजिठो विभिन्न रूपमा जस्तै जराको चूर्ण, क्वाथ (जलनिर्यास), पेस्ट (अवलेह), वटी (गोली) वा अन्य आयुर्वेदिक मिश्रणको भागको रूपमा प्रयोग गरिन्छ। यसको उचित खुराक रोग, उमेर र व्यक्तिको प्रकृतिअनुसार फरक हुन सक्छ। यसैले सधैं कुनै योग्य आयुर्वेदिक चिकित्सकको परामर्शबिना मँजिठो औषधिको रूपमा प्रयोग गर्नु हुँदैन। गर्भवती र आमाहरूले, धेरै कमजोर व्यक्तिहरूले र लामो समयसम्म प्रयोग गर्नु अगाडि चिकित्सकसँग सल्लाह लिनुपर्छ। आयुर्वेदमा यसलाई “उष्ण वीर्य” (तातो प्रकृतिको) मानिने भएकाले पित्त प्रकृतिभएका व्यक्तिले सावधानीपूर्वक प्रयोग गर्नुपर्छ।

मँजिठो आयुर्वेदको एक बहुमूल्य औषधी हो जसले शरीरलाई भित्रबाट सफा गरेर समग्र स्वास्थ्यलाई लाभ पुर्याउँछ। यसको सही ज्ञान र उचित मार्गदर्शनमा प्रयोगले धेरै जटिल समस्याहरू समाधान गर्न सक्छ।

मँजिठोका फाइदा (Benefits and Uses of Manjistha in Nepali)