लप्सी , Toona ciliata (वैज्ञानिक नाम Cedrela toona Roxb.ex Rottler) मेलीएसी परिवारको एक प्रसिद्ध र महत्त्वपूर्ण बिरुवा हो। यसलाई हिन्दीमा “तूना” भनेर चिनिन्छ, र यसलाई “महानिम” (हिन्दी) र “तूणी” (संस्कृत) पनि भनिन्छ। यसलाई अंग्रेजीमा “Nepali mahogany” वा “Red cedar” को नामले पनि चिनिन्छ। यो बिरुवा मुख्यतया दक्षिण एसियाका उष्णकटिबन्धीय र उपोष्णकटिबन्धीय क्षेत्रहरूमा पाइन्छ, विशेषगरी भारत, नेपाल, बंगलादेश, र म्यान्मारमा।
यो वृक्ष प्रायः ३० मिटर उचाइ सम्म बढ्छ र यसको पातहरू ठूला र चम्किला हुन्छन्। यसको फूलहरू साना र सुगन्धित समूहहरूमा फुल्दछन्। लप्सी को काठ अत्यन्तै मूल्यवान छ र यसको प्रयोग फर्निचर, भवन निर्माण, र विभिन्न हस्तकला सामग्री बनाउनमा गरिन्छ। काठको रंग हल्का रातो खैरो र मर्मत योग्य हुन्छ। यसका अतिरिक्त, यसलाई केही परम्परागत औषधिमा पनि प्रयोग गरिन्छ।
लप्सी (Lapsi) लाई नेपालीमा औषधीय गुण भएको बिरुवा मानिन्छ। लप्सीको रूख लगभग ३५ मिटर अग्लो र छायाँदारी हुन्छ। यसको बोक्रा काट्दा विशेष प्रकारको गन्ध निस्कन्छ। लप्सीका पात, फूल, काण्ड, बीउ र गुदलाई परम्परागत रूपमा विभिन्न रोगहरूको उपचारमा प्रयोग गरिन्छ। लप्सीको औषधीय गुणलाई अपच, झाडापखाला, पिशाब सम्बन्धी रोग, तथा अन्य स्वास्थ्य समस्याहरूमा उपयोग गरिन्छ।
लप्सीका उपयोग र औषधीय फाइदाहरू
लप्सीमा औषधीय गुणहरूको प्रचुरता छ। यो रगत बग्ने घाउ, लुतो पिलोहरू, पुरानो ज्वरो, तथा टाइफाइडजस्ता रोगहरूको उपचारमा सहयोगी मानिन्छ। साथै, महिलाहरूका मासिक चक्रसम्बन्धी समस्या, अण्डकोष विकार, र मर्केको अवस्थामा लप्सी लाभदायक हुन्छ।
लप्सीको पात र अन्य भागहरूको प्रयोग
- पात: लप्सीका पातहरूलाई जोर्नी दुख्ने समस्याको उपचारमा प्रयोग गरिन्छ।
- बोक्रा: बोक्राबाट निकालिएको तत्वलाई इन्फ्ल्यामेस वा सुन्निने समस्याहरूमा प्रयोग गर्न सकिन्छ।
- काण्ड: लप्सीको काण्डबाट निकालिएको गुद औषधीय गुणले भरिपूर्ण हुन्छ।
लप्सीको सेवनका फाइदा र सावधानी
लप्सीको सेवनले पेट सम्बन्धी समस्याहरू, अपच, झाडापखाला, तथा पिशाब सम्बन्धी रोगहरूको उपचारमा मद्दत गर्दछ। यद्यपि, यसको सेवन सही मात्रामा गर्नुपर्छ, नत्र शरीरमा अनावश्यक प्रतिक्रिया हुन सक्छ।
लप्सी एउटा बहुउपयोगी औषधीय बिरुवा हो जसको सही प्रयोगले विभिन्न स्वास्थ्य समस्याहरू समाधान गर्न सकिन्छ। तर, यसको प्रयोग गर्दा चिकित्सकको सल्लाह लिनु उपयुक्त हुन्छ।
लप्सीको विभिन्न भाषामा प्रचलित नामहरू:
लप्सीको वनस्पतिक नाम Toona ciliata M. Roem. (तूना सिलिएटा) हो। यसलाई Cedrela toona Roxb.ex Rottler को रूपमा पनि चिनिन्छ। यो Meliaceae (मिलिएसी) कुल अन्तर्गत पर्छ। लप्सीलाई विभिन्न भाषामा यसरी चिनिन्छ:
- नेपाली: लप्सी,
- संस्कृत: तूणी, तुन्नक, आपीन, तुणिक, कच्छक, कान्तलक
- अंग्रेजी: Toon tree, Indian mahogany, Red cedar
- हिन्दी: तूनी, महानिम
- बंगाली: तूनगाछ, तून्ना
लप्सीको औषधीय गुणहरू
लप्सीको औषधीय गुणहरू आयुर्वेदमा निम्न प्रकारका छन्:
- स्वाद र गुणहरू:
लप्सीको बोक्रा (छाल) र पात मधुर, तितो, पिरो, कषाय (चपक्कै लाग्ने), शीतल, हल्का, पित्त कम गर्ने, रचनात्मक, तथा बल दिने गुणले भरिपूर्ण हुन्छ। - औषधीय प्रभावहरू:
- लप्सीको बोक्रा इन्फ्ल्यामेस (सुन्निने समस्या) हटाउन, ज्वरो कम गर्न, र शरीरलाई पोषण दिन प्रयोग गरिन्छ।
- लप्सीको पातहरूले जोर्नी दुख्ने समस्या कम गर्न तथा वेदना कम गर्न मद्दत गर्छ।
- लप्सीको फूलहरूले गर्भाशयलाई सन्तुलनमा राख्न र रजःस्रावलाई स्थिर बनाउन मद्दत गर्दछ।
लप्सीको औषधीय फाइदाहरू
टाउको दुखेमा लप्सीको फाइदा
टाउको दुख्ने समस्यामा लप्सीको प्रयोगबाट समाधान गर्न सकिन्छ। लप्सीको बोक्रा र पातलाई पिसेर मनतातो बनाएर टाउकोमा लगाउनाले यसको लेपले वायुदोषका कारण भएको टाउको दुख्ने समस्यालाई कम गर्न मद्दत गर्दछ। अझ प्रभावकारी परिणामका लागि कुनै आयुर्वेद विशेषज्ञसँग परामर्श लिनु राम्रो हुन्छ।
झाडापखालामा लप्सीको औषधीय गुण
झाडापखालाको समस्यामा लप्सीको औषधीय गुणले राहत दिन्छ। लप्सीको बोक्राबाट काढा बनाएर १०-१५ मिलिलिटर पिउँदा झाडापखाला नियन्त्रणमा आउँछ।
पिशाब सम्बन्धी रोगमा लप्सीको फाइदा
पिशाब सम्बन्धी रोगमा लप्सीको उपयोग धेरै फाइदाजनक हुन्छ। लप्सीको बोक्रा र पातलाई कुटेर त्यसमा समान मात्रामा तुलसीको पातको रस र घिउ मिसाएर पकाउनुपर्छ। चिसो भएपछि यो लेपलाई पिडित भागमा लगाउँदा आराम मिल्छ।
इन्फ्ल्यामेस र सुन्निने समस्यामा लप्सीको उपयोग
लप्सीको बोक्रा पिसेर इन्फ्ल्यामेस भएको वा सुन्निएको भागमा लगाउँदा राम्रो फाइदा हुन्छ। यो प्राकृतिक औषधिले छालाको समस्या निको बनाउन सहयोग पुर्याउँछ।
जोर्नी दुख्ने समस्यामा लप्सीको उपयोग
जोर्नी दुख्ने समस्यामा लप्सीको बोक्रा र काण्डलाई पिसेर लेप बनाएर दुखेको भागमा लगाउँदा दुखाइ कम हुन्छ। यसले आयुर्वेदिक उपचारमा उत्कृष्ट परिणाम दिन्छ।
रगत बग्ने समस्यामा लप्सीको फाइदा
लप्सीको बोक्राको चूर्ण बनाएर रगत बग्ने घाउमा छर्कदा घाउ चाँडै निको हुन्छ। साथै, यसको लेप घाउमा लगाउँदा घाउ चाँडो भरिन्छ।
झाडापखाला र टाइफाइड ज्वरोमा लप्सीको उपयोग
झाडापखाला र टाइफाइड ज्वरोमा लप्सीको काढा पिउँदा निकै फाइदा हुन्छ। लप्सीको बोक्रा र लताकरञ्जका बियाँ मिसाएर बनाइएको काढा १०-२० मिलिलिटर सेवन गर्दा पुराना ज्वरो र झाडापखालामा सुधार देखिन्छ।
लुतो पिलो र छालाको समस्यामा लप्सीको उपयोग
लुतो पिलो भएको अवस्थामा लप्सीको बोक्रालाई घोटेर त्यसलाई समस्या भएको भागमा लगाउँदा छिटै सुधार हुन्छ। यसले छालाको समस्या समाधान गर्न मद्दत गर्दछ।
मासिक धर्मका समस्या समाधानमा लप्सीको फाइदा
मासिक धर्म अनियमिततामा लप्सीको फूल वा बोक्राबाट बनेको काढा पिउँदा राहत मिल्छ। दिनको १०-२० मिलिलिटर काढाको सेवनले मासिक धर्म चक्रलाई नियमित बनाउन सहयोग पुर्याउँछ।
पात, काण्ड, र बोक्राको उपयोगबाट स्वास्थ्य फाइदा
लप्सीको पात, काण्ड, र बोक्रा विभिन्न आयुर्वेदिक उपचारमा प्रयोग गरिन्छ। यसको औषधीय गुणले झाडापखाला, इन्फ्ल्यामेस, टाइफाइड, र छालाको समस्या समाधान गर्न प्रभावकारी काम गर्दछ।
लप्सीका उपयोगी भागहरू
लप्सीका निम्न भागहरूको औषधीय र लाभकारी उपयोग गर्न सकिन्छः
- बोक्रा
- फूल
- पात
- बीउ
- गुद
लप्सीको प्रयोग कसरी गर्ने?
लप्सीलाई निम्न मात्रामा प्रयोग गर्न सकिन्छः
- काढा: १०–२० मिलिग्राम (आवश्यकता अनुसार मात्र आयुर्वेदिक चिकित्सकको सल्लाहमा प्रयोग गर्नुहोस्।)
लप्सी कहाँ पाइन्छ वा उब्जिन्छ?
लप्सीको रुख नेपालसहितका हिमाली क्षेत्र तथा उपहिमाली क्षेत्रहरूमा पाइन्छ। यो लगभग १००० मिटरको उचाइसम्म सजिलै उब्जाउन सकिन्छ।
निष्कर्ष:
लप्सी Toona ciliata (तूना सिलिएटा) को काठ र यसको औषधीय गुणहरूको कारण यो वृक्ष आर्थिक र पारिस्थितिकीय दृष्टिले महत्त्वपूर्ण छ। तर, यसको काठको बढ्दो माग र वनक्षेत्रको कटानले यसको अस्तित्वमा खतरा पुर्याएको छ। यसकारण, यसको दिगो उपयोग र संरक्षणका लागि उचित अभ्यास र नीतिहरूको आवश्यकता छ। साथै, यसको जैविक र औषधीय उपयोगमा थप अनुसन्धानले यसलाई भविष्यमा मानवता र वातावरणका लागि अझ प्रभावकारी बनाउन सक्छ। यो वृक्षले स्थानीय समुदाय र उद्योगका लागि ठूलो लाभ पुर्याएको छ र यसको संरक्षणले दीगो विकासमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छ।
