भनिन्छ कि सर्पले टोकेमा विषले मर्नुभन्दा पहिले मानिस डरले नै मर्छ। तर यदि तपाईंले सर्पगन्धाको उपयोग (sarpagandha uses) बारे जान्नुभएको छ भने, न त डरले मर्नुहुनेछ न त विषले। सर्पगन्धाको जरा सर्पको विष उतार्ने एक उत्तम औषधि हो। सर्पगन्धासम्बन्धी धेरै रोचक कथाहरू प्रचलित छन्। उदाहरणका लागि, भनिन्छ कि न्याउरीमुसाले कोब्रासंग लड्नुअघि सर्पगन्धाको पातको रस चुस्ने गर्छ। पहिले पहिले जमनामा यसलाई “पागलहरूको औषधि” पनि भनिन्थ्यो किनभने यसको प्रयोगले पागलपन निको पार्न सक्छ।
सर्पगन्धा बिरुवा
यसले कफ र वात शान्त गर्छ, पित्त बढाउँछ र खानामा रुचि जगाउँछ। यसले दुखाइ हटाउँछ, निद्रा ल्याउँछ र कामेच्छा शान्त गर्छ। सर्पगन्धाले घाउ भर्छ र पेटका कीराहरू नष्ट गर्छ (sarpagandha uses)। यसले मुसा, सर्प, माउसुली जस्ता जनावरहरूको विष, गरविष (खाएर हुने विष) लगायतका विषहरू नष्ट गर्छ। वातजन्य रोग, दुखाइ, ज्वरो आदिलाई समाप्त गर्छ। यसको जरा धेरै पिरो र टर्रो, हल्का पखाला लाग्ने र उष्ण प्रकृतिको हुन्छ।
सर्पगन्धा के हो? (What is Sarpagandha?)
पारम्परिक औषधीहरूमा सर्पगन्धा एक प्रमुख जडीबुटी हो। भारतमा यसको प्रयोग (Sarpagandha Medicinal Uses) को इतिहास ३००० वर्ष पुरानो छ। सर्पगन्धा स्वादमा टर्रो, पिरो, कसैलो र पेटका लागि रुखो तथा न्यानो हुन्छ। सर्पगन्धा सानो, चम्किलो, सदाबहार, बहुवर्षीय झाडीदार बिरुवा हो जसको जरा माटोमा गहिरो सम्म पुग्छ। जराहरू बाङ्गो टिङ्गो र करिब १८-२० इन्च लामा हुन्छन्। जराको बोक्रा खैरो-पहेंलो रंगको हुन्छ। जरा गन्धरहित र धेरै पिरो तथा टर्रो हुन्छ। बिरुवाको बोक्रा पहेंलो हुन्छ।
यसका पातहरू गुच्छेदार, ३-७ इन्च लामा, लेन्सको आकारका र डाठयुक्त हुन्छन्। पातहरू माथि तिर गाढा हरियो र तल हल्का रंगका हुन्छन्। यसमा प्रायः नोभेम्बर-डिसेम्बरमा फूल (Sarpagandha Flower) फुल्छन्। फल साना, भरिलो र एक वा जोडीमा जोडिएका हुन्छन्। हरियो फल पाकेपछि बैजनी-कालो रंगको हुन्छ।
सर्पगन्धाको जरा रोग उपचारमा प्रयोग गरिन्छ। सर्पगन्धाको मुख्य प्रजाति बाहेक अन्य दुई प्रजातिहरू पनि छन् जुन औषधिको रूपमा प्रयोग (sarpagandha uses) गरिन्छ। यस मध्ये एक हो वन्य सर्पगन्धा (Rauvolfia tetraphylla L.)। यो सानो झाडीदार बिरुवा (sarpagandha plant uses) हो। यसका पातहरू चार-चारवटा समूहमा हुने गर्छन्। फूल गुच्छामा फुल्छन् र हरियो-सेतो रंगका हुन्छन्। फल गोलाकार, कच्चा अवस्थामा हरियो र पाकेपछि जामुनी-गुलाबी हुन्छ। यसको जरा लामो र खैरो-सेतो रंगको हुन्छ। सर्पगन्धाको जरामा यसको मिश्रण गरिन्छ।
सर्पगन्धाको विभिन्न भाषामा नामहरू
सर्पगन्धाको वानस्पतिक (ल्याटिन) नाम राउभोल्फिया सर्पेन्टाइना (Rauvolfia serpentina Linn.) हो। यो एपोसाइनेसी (Apocynaceae) परिवारको पौधा हो। यसको अंग्रेजी नाम सर्पेन्टाइन रूट (Serpentine root) वा जावा डेभिल पिपर (Java devil pepper) हो। विभिन्न भारतीय भाषाहरूमा यसका नामहरू यस प्रकार छन्:
- हिन्दी: नकुलकन्द, सर्पगन्धा, धवलबरुआ
- संस्कृत: सर्पगन्धा, धवलविटप, चन्द्रमार
- बंगाली: छोटा चाँद
- नेपाली: चाँदमरुवा
- फारसी: छोटाचान्दा
सर्पगन्धाका स्वास्थ्य लाभहरू
सर्पगन्धा मानिसहरूको स्वास्थ्यका लागि धेरै फाइदाजनक छ। यसले उच्च रक्तचाप, मिर्गी, मासिक धर्म विकार, अपच, र पिशाब सम्बन्धी समस्याहरूमा असरकारक हुन्छ। यसको प्रयोग निम्न रोगहरूको उपचारमा गरिन्छ:
१. काली खोकी (कुकुर खोकी)
- उपचार: २५०-५०० मिग्रा सर्पगन्धा चूर्ण महसँग मिसाएर खान दिने।
२. दम (सास फेर्न गाह्रो हुने)
- उपचार: १ ग्राम सर्पगन्धा चूर्ण महमा मिसाएर सेवन गर्ने।
३. हैजा (विसूचिका)
- उपचार: ३-५ ग्राम सर्पगन्धा जराको चूर्ण निम्नोष्ण पानीसँग लिने।
४. रगतजन्य आउमासी
- उपचार: कुटजको जराको काढामा ५०० मिग्रा सर्पगन्धा चूर्ण मिसाएर पिलाउने।
५. पेट दुख्ने (अपच, ग्यास)
- उपचार: सर्पगन्धा जराको काढा (१०-३० मिलि) पिउने।
६. प्रसव सजिलो बनाउन
- उपचार: प्रसवको समयमा सर्पगन्धा जराको काढा वा चूर्ण (२-३ ग्राम) महसँग सेवन गर्ने।
७. मासिक धर्म अनियमितता
- उपचार: सर्पगन्धाका सुकेका फलहरू, कालो मरिच र अदुवासँग पिँधेर खाने।
८. गर्भपात पछिको समस्या
- उपचार: २-४ ग्राम सर्पगन्धा चूर्ण महसँग मिसाएर खाने।
९. मिर्गी र मनको अशान्ति
- उपचार: १-२ ग्राम सर्पगन्धा चूर्ण नियमित सेवन गर्ने।
१०. उच्च रक्तचाप
- उपचार: सर्पगन्धा घन वटी (१-२ गोली) आयुर्वेदिक चिकित्सकको सल्लाहमा सेवन गर्ने।
११. निद्रा नआउने समस्या (अनिद्रा) मा सर्पगन्धाको प्रयोगले फाइदा
राम्रो स्वास्थ्यको लागि पूर्ण राम्रो निद्रा आवश्यक छ। यदि तपाईंलाई निद्रामा समस्या छ भने, सर्पगन्धाले तनाव कम गरी मांसपेशीलाई आराम दिन मद्दत गर्छ, जसले गहिरो निद्रा ल्याउन सहयोग गर्छ।
उपचार विधि:
- १-३ ग्राम सर्पगन्धाको जराको चूर्ण पानीसंग सेवन गर्ने।
- २ ग्राम सर्पगन्धाको चूर्णमा २ ग्राम खुरसानी ज्वानो को चूर्ण र बराबर मात्रामा चिनी मिसाएर राति सुत्नु अघि पानीसंग लिने।
१२. छालाबाट विषादि पदार्थ हटाउन सर्पगन्धाको उपयोग
सर्पगन्धामा वातशामक, उष्ण र विषनाशक गुणहरू छन्, जसले छालाबाट विषालु तत्वहरू बाहिर निकाल्न मद्दत गर्छ।
१३. पाचन सम्बन्धी रोगमा सर्पगन्धाको फाइदा
यसको उष्ण गुणले पाचन अग्निलाई सुधार गर्छ, जसले गर्दा अपच, पेट फुल्ने जस्ता समस्याहरूबाट राहत दिन्छ।
१४. मुटुको स्वास्थ्यमा सर्पगन्धाको भूमिका
सर्पगन्धामा हृदयलाई शान्त पार्ने गुणहरू छन्, जसले मुटुको स्वास्थ्यलाई राम्रो बनाउँछ।
१५. विषको प्रभाव हटाउन सर्पगन्धाको प्रयोग
सर्पगन्धा विभिन्न प्रकारका विषहरूको असरलाई कम गर्न प्रयोग गरिन्छ।
उपचार विधि:
- सर्पदंश भएको ठाउँमा सर्पगन्धाको जराको चूर्ण लगाउने।
- १०-२० ग्राम सर्पगन्धाको जरा पानीमा घोलेर पिलाउने।
- ताजा पातहरू पिनेर पाउको तलुवामा लगाउने।
सर्पगन्धाको उपयोगी भागहरू
- फल
- जराको चूर्ण
सेवन विधि र मात्रा
- चूर्ण: ३-५ ग्राम
- काढा: १०-३० मिली
डाक्टरको सल्लाह अनुसार प्रयोग गर्न उत्तम छ।
सर्पगन्धाको दुष्प्रभाव
- धेरै मात्रामा सेवन गर्दे घबराइ, मुटुको भारीपन, रक्तचाप घट्ने, पेटमा जलन, अम्लपित्त जस्ता समस्याहरू हुन सक्छन्।
कसले सर्पगन्धा नखाने?
- गर्भवती तथा स्तनपान गराउने आमाहरू
- साना बच्चाहरू
- मद्यपान गर्ने व्यक्तिहरू
सर्पगन्धा कहाँ पाइन्छ?
यो भारत, नेपाल, बंगलादेश लगायतका देशहरूमा १२०० मिटर सम्मको उचाइमा पाइन्छ। पश्चिम बंगाल र तराई क्षेत्रमा यसको खेती गरिन्छ।
दतिवन Washerman’s Plant (Achyranthes aspera अपामार्ग): Benefits, Uses, and Medicinal Properties
Kooth (Saussurea Lappa) – कूठ Benefits, Uses, and Medicinal Properties of Costus Root
काने झार Commeline Benghalensis (Kane Jhaar) – Medicinal Uses, Benefits, and Overview
गिँदरी Premna Serratifolia L. (Gindari): Benefits, Medicinal Uses, and Importance
पाञ्चान Ougeinia oojeinensis (Paanchan): तिनिश Medicinal Uses, Benefits, and Ecological Importance
बोके टिमुर Zanthoxylum Armatum (Boke Timur) Benefits, Uses, and Medicinal Properties
ठूलो नीम Thulo Neem: महारूख Medicinal Benefits, Uses, and Natural Remedies
सिउँडी Siudi (Euphorbia Neriifolia) Uses, Benefits, Side Effects, and Medicinal Properties
काठेकार, फर्कफल, काठआँवली, Averrhoe acida :
Kaaulo, काउलो, कोह, नाकेम, नेपाली अर्जुन, Kaulo Arjuna, Machilus dutbiei
Kaalo Punarnawaa, कालो पुनर्नवा, Black Patagon
Seti Kareli, सेती करेली, तितेकरेली राम्री, तिताकरेल, Bitter Gourd
Thulo Pahelo Kapaas, ठूलो पहेँलो कपास बिरुवा, Cotton Yellow, Gossypiun birsutam
Kapas, कपास, सूत्रपुष्प, Cotton, Gossypiun herbaceum
Thulo Karkalo, ठूलो कर्कलो, मानकन्द, माने Gaint Taro, Alocaria species
Alocaria speciesThulo Karkaloठूलो कर्कलोमानकन्दमाने Gaint Taro
Katahar, कटहर, Artocarpus beterophyllus
Bans Bata Baneko Kaagaj, बाँसबाट बनेको कागज, Paper From Bamboo
Nepali Speaking Practice through Books in Hindi and English
Master Hindi Speaking Through Indian Schools: Practical Phrases with Nepali and English Translations
Master Hindi Speaking with Indian Railways: Practical Phrases with Nepali and English Translations
Learn Nepali with Mobile Phone Conversations including Hindi and English Translations
Master Hindi Speaking: Practice Through Movie information with Nepali and English Translations
Famous poem Of Upendra Subba उपेन्द्र सुब्बाका केही कबिताहरु
Some Top poem of Pandit Udayananda Aryal पं. उदयानन्द अर्ज्यालका केही कबिताहरु
Some Top Poem Of Ishwar Ballav, ईश्वरवल्लभका केही चर्चित कबिताहरु
Some Best Poem of Indira Prasai इन्दिरा प्रसाईका केही कबिताहरु
Some Best Poem Of Aahuti आहुतिका केही कबिताहरु
Some Beautiful Poem Of Momila मोमिलाका केही उत्कृष्ट कबिताहरु
Top Ten Poems Of R M Dangol आर. एम. डङ्गोल का केही कबिताहरु
Some Beautiful Poem Of Ashesh Malla अशेष मल्लका केही कबिताहरु
Some Best Poem Of Ambar Gurung अम्बर गुरुङका केही कबिताहरु
Top Ten Poems Of Amar Giri अमर गिरीका १० कबिताहरु
Some Best Poem Of Kedarman vyathit केदारमान व्यथितका केही कबिताहरु
Chhapakkai Phula PHulyo Nepali Song By Singers Kiran Gajmer, Melina Rai
Kunai Batoa Timi Yeklai -BY singers Itu Jojiju, Ram Bhakta Jojiju
Maaya Raichha Ra By singer Kali Prasad Baskota, Sadeekshya Kattel
Manoj Raj Songs Lyrics “Kaliyug Ma Nasha” “Aaja Bholi” “Yasto Euta Katha Raichha”
Nepali Lyrics Of Unko Priti Pahile Ho Ki By Singer : Prabin Bedwal, Rachana Rimal
Nira Singer : Kali Prasad Baskota
Rabin Sharma Top songs lyrics and chords collection
Sanjeev Singh All Hits songs lyrics and chords collection
Top three Song Lyrics Of Sukmit Gurung “Pal Pal Timrai” “O Mero Priyatam” “Chiso Batas Le”