हात्तीसुँडे झार, जसलाई वैज्ञानिक रूपमा Heliotropium indicum Linn. (हेलियोट्रोपियम इण्डिकम) भनिन्छ, यो Boraginaceae (बोराजिनेसी) परिवार अन्तर्गत पर्ने एक महत्त्वपूर्ण वनस्पति हो। यसको पुष्प मञ्जरी हात्तीको सुँड जस्तो घुमेको हुने भएकोले यसलाई “हात्तीसुँडे” भनिएको हो। यो नेपाल लगायत भारतका विभिन्न क्षेत्रमा सडकका छेउछाउ र खाली जमिनमा पाइने एक वर्षायु शाकाहारी बिरुवा हो।
हात्तीसुँडे झार के हो?
हात्तीसुँडे झार ३०-४५ सेन्टिमिटर अग्लो, सिधा, हाँगाहरू भएको, झुसले ढाकिएको एक किसिमको जडिबुटी हो। यसका हाँगाहरू औँला जस्ता मोटा र झुसदार हुन्छन्। यसको डाँठको टुप्पोमा सेता फूलका गुच्छाहरू आउँछन्। फूलको मञ्जरी लामो र हात्तीको सुँड जस्तै अगाडिबाट घुमेको हुन्छ। यसको जरा जमिनमा गहिरोसम्म फैलिएको र खैरो रङको हुन्छ।
यसका प्रकार
सामान्यतया, Heliotropium indicum Linn. लाई एकै प्रकारको रूपमा चिनिन्छ, तर यसका केही उपप्रजाति वा स्थानीय भिन्नताहरू हुन सक्छन्। यसको व्यापक अध्ययनले थप वर्गीकरण देखाउन सक्छ।
यसको बाह्य रूप
हात्तीसुँडे झारको बाह्य रूप यस प्रकार छ:
- उचाइ: ३०-४५ सेन्टिमिटर।
- डाँठ: सिधा, शाखायुक्त, झुस ले भरिएको, औँला जस्तो मोटो।
- पात: धूसर रङ्गका, सामान्यतया ठूला र झुस दार।
- फूल: डाँठको टुप्पोमा सेता फूलका गुच्छाहरू, जसको मञ्जरी हात्तीको सुँड जस्तै घुमेको हुन्छ।
- जरा: जमिनमा गहिरोसम्म जाने, खैरो रङ्गको।
विभिन्न भाषाहरूमा हात्तीसुँडे झारको नाम
- अंग्रेजी: Indian turnsole, Indian heliotrope
- संस्कृत: हस्तिशुण्डी, महाशुण्डी, शुण्डी, नागशुण्डी, धूसरपत्रिका
- हिन्दी: हांथी सूढ़, हांथीसूंढ़, हठी सन्धाना, हटीसुंड, हातीसूर
- उडिया: हतीसुर (Hatisur)
- असमिया: हथिसूरियान बोन (hatisuria bon)
- कोंकणी: अजेरु (Ajeru)
- कन्नड: चेलूकोन्डी (Chelukondi)
- गुजराती: हाथीसुढा (Hathisunda)
- तमिल: तेलकोड्डूक्की (Telkoddilki), तेलमनी (Telmani)
- तेलुगु: नागदन्ती (Nagadanti)
- बंगाली: हातिशुंडा (Hatishunda), हतीसुरा (Hatisur)
- मराठी: भुंडी (Bhurandi), बुरन्दी (Burundi)
- मलयालम: तेलयेनी (Teliyenni), थेक्काडा (Thekkada)
- नेपाली: हात्ति सुंडे झार
हात्तीसुँडे झारका फाइदाहरू
- ज्वरो कम गर्न: यसले सन्निपात ज्वरो र पित्तज ज्वरो कम गर्न मद्दत गर्छ।
- सुन्निने समस्या घटाउन: यसको प्रयोगले शरीरका विभिन्न भागमा हुने इन्फ्ल्यामेसन (सुन्निने समस्या) कम गर्न सकिन्छ।
- चोट र घाउ निको पार्न: यसका पातहरूलाई पिसेर घाउमा लगाउँदा घाउ र चोट निको पार्न सहयोग गर्छ।
- जोर्नी दुख्ने समस्यामा लाभ: यसको जरालाई पिसेर जोर्नी दुख्ने समस्या भएको ठाउँमा लगाउँदा आराम मिल्छ।
- श्वासप्रश्वास सम्बन्धी समस्यामा: रुघाखोकी र श्वासकष्टमा यसको पञ्चाङ्गको रसले फाइदा पुर्याउँछ।
- पाचन सम्बन्धी समस्यामा: पेट दुखाइ कम गर्न मद्दत गर्छ।
- छालाका समस्यामा: दद्रु (ringworm), शीतपित्त र कुष्ठ रोगमा लाभदायक मानिन्छ।
- कीराको टोकाइमा: बिच्छीको टोकाइ र अल्काई विष (rabies) मा यसको प्रयोगले विषको असर कम गर्न सकिन्छ।