नागकेसर (Nagkesar plant) आयुर्बेदको एक प्रमुख जडीबुटी हो लाई विभिन्न रोगहरूको उपचारमा प्रयोग गरिन्छ। आयुर्वेदमा यसका धेरै औषधीय गुणहरूको वर्णन गरियको छ। यसको फल, फूल (nagkesar flower), बीज आदि सबै भागहरू औषधिको रूपमा उपयोगी छन्। यस लेखमा हामी नागकेसरको फाइदा, नोक्सान र सेवन विधिहरू बारे विस्तृत जानकारी दिने छौं।
नागकेसर के हो? (What is Nagkesar?)
यसको पातहरू रातो रंगका हुन्छन् र अगाडिको भाग चम्किलो हरियो हुन्छ। यसको फूलहरू सेतो र पहेँलो रंगका हुन्छन्। फूलभित्र पहेँलो केसरी रंगका पुंकेसर गुच्छामा हुन्छन्, यही भागलाई “नागकेसर” भनिन्छ।
नागकेसर कसैलो, तीखो, पिरो, तातो, सुख्खा, कफ-पित्त शामक, अपच नाशक, घाउ भर्ने र जोर्नी मिलाउने गुण भएको हुन्छ। यसको पुंकेसरबाट बन्ने आवश्यक तेलमा जीवाणु नाशक गुण पाइन्छ। यही गुणहरूले गर्दा यो धेरै रोगहरूमा फाइदाजनक छ। यो १८-३० मिटर अग्लो, मध्यम आकारको सदाबहार रूख (nagkesar tree) हो।
अन्य भाषाहरूमा नागकेसरको नाम (Name of Nagkesar in Different Languages)
- वानस्पतिक नाम: Mesua ferrea Linn.
- संस्कृत: नागपुष्प, अहिकेशर, गजकेसर
- हिन्दी: नागकेसर, नागचम्पा
- नेपाली: नागकेशर, रूखकेशर, चम्पिया, Mesua ferrea
- अंग्रेजी: Cobra’s saffron, Ceylon iron wood
- बंगाली: नागकेसर
नागकेसरको सेवन विधि
- चूर्ण: १-२ ग्राम चूर्ण शहद वा पानीसँग लिन सकिन्छ।
- तेल: घाउ वा दुख्ने जोर्नीमा मालिस गर्न प्रयोग गर्न सकिन्छ।
- काढा: पानीमा उमालेर काढा बनाएर पिउन सकिन्छ।
सावधानी र नोक्सान (Side Effects)
- धेरै मात्रामा सेवनले पेट दुख्न सक्छ।
- गर्भवती महिलाले डाक्टरको सल्लाह बिना प्रयोग नगर्नुहोस्।
नागकेसर प्राकृतिक औषधि हो, तर सही मात्रा र विधिको प्रयोग नगर्दा नोक्सान पनि हुन सक्छ। यसैले आवश्यक परेमा आयुर्वेदिक विशेषज्ञको सल्लाह लिनुहोस्।