कूठ (Saussurea lappa) एक औषधीय बोट हो जुन मुख्यतया हिमालयी क्षेत्रहरूमा पाइन्छ। यसको वैज्ञानिक नाम Saussurea costus वा Saussurea lappa हो। यसको जरालाई आयुर्वेद, चिनियाँ चिकित्सा, र पारम्परिक उपचार पद्धतिहरूमा धेरै पुरानो समयदेखि प्रयोग गरिएको छ। कूठलाई संस्कृतमा “कुष्ठ” भनिन्छ, जसको अर्थ “त्वचा रोग नाश गर्ने” हो। यसमा एन्टी-इन्फ्लामेटरी, एन्टी-ब्याक्टेरियल, एन्टी-फंगल, र एन्टी-अल्सर जस्ता औषधीय गुणहरू पाइन्छन्। यसले त्वचा रोग, पाचन समस्या, ज्वरो, मासिक धर्म विकार, र मानसिक रोगहरू जस्ता विभिन्न स्वास्थ्य समस्याहरूको उपचारमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ।
कूठ को परिचय
कूठ एक औषधीय वनस्पति हो, जुन धेरै स्थानहरूमा पाइन्छ। यो साधारण देखिए पनि यसको औषधीय गुणहरू निकै विशेष छन्। आयुर्वेदका अनुसार, कूठ विभिन्न रोगहरूको उपचारमा प्रयोग गरिन्छ। पेट दुखाइ, पेटको जुका , किटाणुहरु, बाडुल्की, छालाका समस्या लगायतका रोगहरूमा कूठ उपयोगी मानिन्छ। साथै, उल्टी, अत्यधिक तिर्खा लाग्ने समस्या, रगत सम्बन्धी विकारहरूमा पनि कूठ फाइदाजनक मानिन्छ।
कूठको वैज्ञानिक नाम
कूठको वैज्ञानिक नाम Saussurea costus (Falc.) Lipsch. (Syn: Saussurea lappa (Decne.) Sch.-Bip.) हो। यो वनस्पति Asteraceae (ऐस्टरेसी) परिवार अन्तर्गत पर्छ।
कूठका अन्य भाषामा नामहरू
- संस्कृत – कुष्ठ, परिभाव्य, व्याप्य, उत्पल, काश्मीरजा, पाकल
- हिन्दी – कूठ, कुठ
- अंग्रेजी – Costus, Kuth root
- बंगाली – कुट, पाचक, कुर
- अरबी – कुष्टबेहेरी
- फारसी – कुष्ठ-ऐ-तल्ख
कूठ (Saussurea lappa) का फाइदाहरू र प्रयोगहरू
कूठ एक महत्वपूर्ण औषधीय वनस्पति हो जसको उपयोग विभिन्न रोगहरूको उपचारमा गरिन्छ। यसको जरा, तेल, र चूर्ण विभिन्न प्रकारका स्वास्थ्य समस्याहरू समाधान गर्न प्रयोग गरिन्छ।
- टाउको दुखाइमा कूठको प्रयोग
- एरण्डको जरा र कूठको चूर्णलाई काँजीसँग पिसेर टाउकोमा लगाउँदा टाउको दुखाइ कम हुन्छ।
- सुठो, कूठ, चक्रमर्द बीउ, देवदार र रोहिषतृणलाई समान मात्रामा लिएर गोमूत्रमा पीस्ने र हल्का तताएर लगाउँदा कफजन्य टाउको दुखाइबाट राहत मिल्छ।
- हाच्छिउँ आउने समस्यामा कूठको प्रयोग
- १-२ थोपा कूठको तेल नाकमा राख्दा हाच्छिउँ आउने समस्यामा राहत मिल्छ।
- खोकीको उपचारमा कूठको लाभ
- १०-१५ मिलि कूठको जरा उमालेर काढा बनाएर ५०० मिग्रा सुकुमेलको चूर्ण मिसाएर सेवन गर्दा खोकी कम हुन्छ।
- कूठको चूर्ण पानमा राखेर चपाउँदा खोकीमा राहत मिल्छ।
- कूठको धुँवा लिँदा चिसो, रुघाखोकी ठीक हुन्छ।
- पेट सम्बन्धी रोगहरूमा कूठको उपयोग
- देवदार, हेमवती असुरो, कूठ, शतपुष्पा, हिङ्ग र सिधेनुनलाई काँजीसँग मिसायर पिउनाले ग्यास्ट्रिक समस्याबाट राहत मिल्छ।
- ६० मिग्रा सज्जीक्षारमा १-२ ग्राम कूठ तथा ६० मिग्रा यवक्षार तेलसँग मिलाएर सेवन गर्दा ग्यासबाट राहत पाइन्छ।
- समान मात्रामा कूठ, कालोनिशोथ, दन्ती मूल, हर्रो, यवक्षार र गुग्गुल लिएर चूर्ण बनाएर गोमूत्रसँग सेवन गर्दा पेट सफा हुन्छ।
- अधिक तिर्खा लाग्दा कूठको प्रयोग
- कूठ, धानको लावा, कमलगट्टा, वटको बोक्रा र जेठिमहको चूर्ण बनाएर महसँग सेवन गर्दा धेरै तिर्खा लाग्ने समस्या कम हुन्छ।
- मुटु रोगमा कूठको लाभ
- कूठको सुक्खा धुलो ५०० मिग्रा मात्रामा दिनमा तीन पटक तीन महिना खाँदा मुटुको समस्या कम हुन्छ।
- शारीरिक कमजोरी हटाउन कूठको उपयोग
- ५ किलो कूठको चूर्णमा १ किलो मह, १-१ किलो घिउ र ५ मिलि कमलकेशर मिसाएर १८० दिनसम्म धानमा राखेर पछि २-५ ग्राम मात्रामा सेवन गर्दा शारीरिक बल बढ्छ।
- पायल्स को उपचारमा कूठ
- कूठलाई तेलमा पकाएर पायल्सका मस्सामा लगाउँदा आराम मिल्छ।
- पिशाब सम्बन्धी रोगहरूमा कूठको प्रयोग
- कूठ, जिरा, र गुडलाई समान मात्रामा लिएर १२५-१२५ मिग्रा गोली बनाएर दैनिक सेवन गर्दा पिशाब सम्बन्धी रोगमा लाभ हुन्छ।
- जोर्नी दुख्ने समस्यामा कूठको उपयोग
- १०-३० मिलि कूठको जरा उमालेर काढा बनाएर ५०० मिग्रा सानो सुकुमेलको चूर्ण मिसाएर सेवन गर्दा जोर्नी दुख्ने समस्यामा राहत मिल्छ।
- कूठको तेलले मालिस गर्दा जोर्नी दुखाइ कम हुन्छ।
- साना बच्चाहरूको नाभि पाक्ने समस्यामा कूठ
- नाभिको नाल काटेपछि कूठको तेलले मालिस गर्दा नाभि पाक्ने समस्या हुँदैन।
- श्वासप्रश्वास रोगहरूमा कूठको प्रयोग
- १०-१५ मिलि कूठको जरा उमालेर काढा बनाएर ५०० मिग्रा सानो इलायचीको चूर्ण मिसाएर सेवन गर्दा श्वासप्रश्वास समस्यामा सुधार हुन्छ।
- १-२ ग्राम कूठको चूर्णमा मह मिसाएर चटाउँदा पनि फाइदा हुन्छ।
- पक्षघात मा कूठको उपयोग
- कूठ, गुग्गुल, सरल, देवदार, केसर, अजगन्ध र अश्वगन्धालाई तोरिको तेलमा पकाएर महसँग सेवन गर्दा पक्षघात मा लाभ मिल्छ।
- हैजा (Cholera) मा कूठको प्रयोग
- तोरिको तेलमा चुक्र, कूठ र सिधेनुन हल्का तताएर मालिस गर्दा हैजाबाट राहत मिल्छ।
- घाउ निको पार्न कूठको प्रयोग
- माटोको भाँडामा कूठको चूर्णलाई तेलमा भुटेर लगाउँदा घाउ र चिलाउने समस्यामा लाभ मिल्छ।
- धनियाँ र कूठको चूर्णको लेप लगाउँदा घाउ छिटो निको हुन्छ।
- अनुहारको सौन्दर्य बढाउन कूठको प्रयोग
- बोमिरोको रसमा कूठको पेस्ट सात दिन भिजाएर मह मिसाएर अनुहारमा लगाउँदा छालाका विकारहरू हट्छन्।
- कूठ, तोरि, तिल, बेसार र दारुहरिद्रालाई पानी सङ्ग पीस्ने र अनुहारमा लगाउँदा छालाको कान्ति बढ्छ।
- शरीरको दुर्गन्ध हटाउन कूठको लाभ
- जामुनको पात, अर्जुनको पात र कूठको चूर्ण नुहाउने बेला शरीरमा दल्दा पसिनाको दुर्गन्ध हट्छ।
- पान, कूठ, र हर्रोलाई समान मात्रामा लिएर पानी सङ्ग पिसेर र शरीरमा लगाउँदा दुर्गन्ध हट्छ।
- छालाको रोगमा कूठको औषधीय गुण लाभदायक (Saussurea Lappa Benefits to Cure Skin Disease in Nepali)
कूठको चूर्णमा मक्खन मिसाएर शरीरमा लगाउनाले छाला रोगमा लाभ हुन्छ।
कूठ चूर्णलाई भिनेगरमा पिसेर मह मिसाउनुहोस्। यसलाई लगाउनाले अनुहारका चाया, दाद, कुष्ठ रोग, खुजली र बालतोडमा प्रयोग गर्दा लाभ हुन्छ।
कूठ (kuth) को चूर्णबाट काढा बनाएर रोगग्रस्त अंग धोई सफा गर्नाले छाला विकार ठीक हुन्छ।
कूठको चूर्ण बनाएर घाउमा छर्नाले घाउका किटाणुहरु मर्छन्, र घाउ चाँडै भरिन्छ।
- मासिक धर्म विकारमा कूठको औषधीय गुण फाइदामन्द (Kooth is Beneficial in Menstrual Disorder in Nepali)
कूठ, गुग्गुल, सरल, देवदारु, केसर, अजगन्धा र अश्वगन्धाबाट तोरिको तेललाई मह मिसाएर मात्रानुसार सेवन गर्नुहोस्। यसले मासिक धर्म विकारमा तुरुन्त लाभ दिन्छ।
- कूठको औषधीय गुणले सुन्निएको उपचार (Benefits of Costus Root in Reduce Swelling in Nepali)
कूठ, अरणी र चित्रकको जराबाट काढा बनाउनुहोस्। यसमा गोमूत्र र पानी मिसाएर स्नान गर्नाले सुन्निएको ठीक हुन्छ।
- ज्वरोमा कूठको सेवनले लाभ (Kooth Benefits in Fighting with Fever in Nepali)
कूठ (kuth), नीमको पात, अंमला, असुरो र कुटजबाट काढा बनाउनुहोस्। यसमा घिउ मिसाउनुहोस्। यसको सेवन गर्नाले ज्वरो ठीक हुन्छ।
- मेनिया, मिर्गी, हिस्टीरियामा कूठको सेवनले फाइदा (Kooth Benefits for Mania Disease in Nepali)
ब्राह्मीको रस, असुरो, कूठ र शंखपुष्पीलाई घिउमा पकाउनुहोस्। यसको ५-१० ग्राम मात्रामा सेवन गर्नाले मेनिया, मिर्गी जस्ता मस्तिष्क सम्बन्धी रोगमा लाभ हुन्छ।
- मलेरियामा कूठका फाइदा (Kooth Beneficial in Malaria in Nepali)
कूठको प्रयोगले मलेरियाको ज्वरो कम गर्न मद्दत गर्छ। एक अनुसन्धान अनुसार कूठमा केही यस्ता तत्व पाइन्छन् जसले मलेरियाको ज्वरो कम गर्न मद्दत गर्छ।
- कपाल सेतो हुने (पालित रोग) मा कूठका फाइदा (Benefit of Kooth to Treat Grey Hair in Nepali)
यदि तपाईं कपाल सेतो हुने समस्याबाट परेशान हुनुहुन्छ भने कूठको प्रयोगले यसमा केही मद्दत गर्न सक्छ। कूठबाट निर्मित तेल कपालमा लगाउनाले यसले कपाललाई प्राकृतिक रंग दिन मद्दत गर्छ।
- मुखको रोगमा कूठ फाइदामन्द (Kooth Beneficial to Treat Mouth Ulcer in Nepali)
मुखको रोगमा पनि कूठको उपयोग फाइदामन्द हुन्छ। कूठमा एन्टी अल्सर गुण पाइन्छ, जसले मुखको घाऊ चाँडै भर्न मद्दत गर्छ।
- मोटोपन कम गर्नमा कूठ लाभकारी (Benefit of Kooth to Treat Obesity in Nepali)
यदि तपाईं मोटोपन बाट पीडित हुनुहुन्छ भने कूठको प्रयोग तपाईंको लागि फाइदामन्द हुन सक्छ। कूठमा वजन नियन्त्रण गर्ने गुण पाइन्छ।
- एक्जिमा र चिलाउने रोगमामा कूठका फाइदा (Kooth Beneficial to Treat Eczema in Nepali)
एक्जिमा र चिलाउने रोगमा कूठको तेल फाइदामन्द हुन्छ। कूठको तेललाई छालाको समस्यामा बाह्य रूपमा लगाउनाले यसले लक्षणहरू कम गर्न मद्दत गर्छ।
- शरीरलाई स्वस्थ बनाउन कूठको सेवन (Kooth is Beneficial for Good Health in Nepali)
१-३ ग्राम कूठ चूर्णमा मह र २ ग्राम घिउ मिसाएर सेवन गर्नाले बल, बुद्धि र आयु वृद्धि हुन्छ।
कूठ, असुरो, हर्रो, घोड्ताप्रे र स्वर्ण भस्मलाई मह र घिउमा मिसाउनुहोस्। यसलाई उचित मात्रामा बच्चालाई चटाउनाले बच्चामा बल, आयु र कान्ति वृद्धि हुन्छ।
हर्रो, असुरो, कुष्ठ, विडङ्ग, काफल, पिप्पली, शृंगी र अतिविषा चूर्ण लिनुहोस्। यिनीहरूलाई मह र घिउमा मिसाएर बच्चालाई खुवाउनाले आयु, बुद्धि र बल वृद्धि (kuth ke fayde) हुन्छ।
- कामशक्ति बढाउन कूठको सेवन (Kooth Benefits for Increases Sexual Stamina in Nepali)
५ किलो कूठ (indian costus) को चूर्णमा १ किलो मह, १ किलो घिउ र ५ मिली कमलकेशर मिसाउनुहोस्। यिनीहरूलाई १८० दिन सम्म धानमा दबाएर राख्नुहोस्। यसपछि निकालेर रोज २-५ ग्राम मात्रामा सेवन गर्नाले शारीरिक बल, बुद्धि र कामशक्ति वृद्धि हुन्छ।
- बिच्छिले टोकेमा कूठबाट लाभ (Kuth is Beneficial for Scorpion Bite in Nepali)
बराबर मात्रामा मनशिला, कूठ, करंजबीज, शिरीष बीज र गम्भारीको बीजलाई पिस्नुहोस्। यसको २५०-५०० मिग्रा को गोली बनाउनुहोस्। यसलाई खुवाउनाले बिच्छूको बिष उत्रिन्छ । (
- सर्पले टोकेमा कूठबाट लाभ (Kooth is Beneficial for Snake Bite in Nepali)
५०-५० ग्राम तगर र कूठको चूर्णलाई २०० ग्राम घिउ र महमा मिसाउनुहोस्। यसलाई थोरै-थोरै (५-१० ग्राम) गरेर पिलाउनाले सर्पको बिषको प्रभाव कम हुन्छ।
कूठको उपयोगी भाग (Beneficial Part of Kooth in Nepali)
जरा
कूठ कहाँ पाइन्छ वा उमारिन्छ? (Where is Kooth Found or Grown?)
कूठ (kuth plant) मुख्यतया चीन र भारतमा पाइन्छ। भारतको हिमालय क्षेत्र, कश्मीरका घाँटीहरू, हिमाचल प्रदेश र उत्तराखण्डका पहाडी क्षेत्रहरूमा २५००-३६०० मिटरको उचाइसम्म कूठ पाइन्छ।
निष्कर्ष (Conclusion)
कूठ (Saussurea lappa) एक बहुउपयोगी औषधीय बोट हो जसले विभिन्न रोगहरूको उपचारमा ठूलो योगदान दिन्छ। यसको जरा र चूर्णलाई त्वचा रोग, ज्वरो, मासिक धर्म विकार, र मानसिक समस्याहरूमा प्रभावकारी रूपमा प्रयोग गरिन्छ। यसमा पाइने औषधीय गुणहरूले यसलाई आयुर्वेद र पारम्परिक चिकित्सामा अत्यन्त महत्त्वपूर्ण बनाउँछ। तथापि, कूठको प्रयोग गर्दा सही मात्रा र विधि अपनाउनु आवश्यक छ। यसको सही उपयोगले मानव स्वास्थ्यलाई धेरै फाइदा पुर्याउन सक्छ।
कूठको संरक्षण र सही उपयोगलाई प्रोत्साहन गर्नुपर्छ ताकि यसको औषधीय गुणहरू भविष्यमा पनि मानवता लाभान्वित हुन
