अनन्तमूल  Anantmool Benefits, Uses, and Side Effects: A Complete Ayurvedic Guide

अनन्तमूल (वानस्पतिक नाम: Hemidesmus indicus) एक प्रकारको लहरा हो जुन रूखहरूमा फैलिन्छ। यो वर्षाको मौसममा हराभरा हुने गर्छ। वर्षाको पहिलो पानीले नै यसको जराबाट नयाँ कोपिलाहरू निस्कन थाल्छन्। अनन्तमूलको प्रयोग छाला र रगतका विकारहरू दूर गर्न धेरै फाइदाजनक हुन्छ। यसका अलावा धेरै प्रकारका रोगहरूको उपचारमा पनि अनन्तमूल प्रयोग गरिन्छ।

अनन्तमूलको प्रयोग र औषधीय गुण

अनन्तमूलले दम, खोकी, ज्वरो जस्ता रोगहरूमा फाईदा गर्छ। यसको जरा शक्तिवर्धक र कामोत्तेजक पनि हुन्छ। यसको जरालाई कमजोर पाचन, भोक नलाग्ने, त्रिदोष (वात, पित्त, कफ), श्वेतप्रदर (ल्यूकोरिया) र झाडापखाला जस्ता समस्याहरूको उपचारमा प्रयोग गरिन्छ। केही ठाउँहरूमा अनन्तमूल (Hemidesmus indicus) को सट्टामा Lonicera japonica को पनि प्रयोग गरिन्छ।

अनन्तमूल कस्तो हुन्छ?

अनन्तमूल मुख्यतया चार प्रकारको हुन्छ:

1. स्वेत अनन्तमूल (Hemidesmus indicus)
   • यसको लहरा लामो र पातला हुन्छ, जमीनमा फैलिने गर्छ।
   • यसको जरा ३० सेमी सम्म लामो र ३-६ मिमी मोटो हुन्छ।
   • जरा गोलाकार, कडा र सेतो रंगको हुन्छ।
   • जराको बोक्रा खैरो रंगको हुन्छ र यसमा धर्का पनि देखिन्छ।
2. कृष्ण अनन्तमूल (Ichnocarpus frutescens)
   • यसको पात सानो र अण्डाकार हुन्छ।
   • यसको जरामा कुनै सुगन्ध हुँदैन।
3. जम्बू पत्र अनन्तमूल (Cryptolepis buchananii)
   • यसको पात जामुनको पात जस्तै चम्किलो हरियो रंगको हुन्छ।
   • पात चुडदा दुध जस्तो रस निस्कन्छ।
4. शैलपुत्री अनन्तमूल (Decalepis hamiltonii)
   • यसको लहरा लामो, चिल्लो र झाडीदार हुन्छ।
   • यसको फूल सेतो र फल चुच्चो आकारको हुन्छ।

यी सबै प्रजातिहरू औषधीय प्रयोगमा लिइन्छन्। शैलपुत्री अनन्तमूल दक्षिण भारतमा धेरै प्रयोग हुन्छ भने अन्य तीन प्रजातिहरू सम्पूर्ण भारत र नेपालमा पाइन्छन्।

विभिन्न भाषाहरूमा अनन्तमूलको नाम

• नेपाली: अनन्तमूल
• हिन्दी: सारिवा, अनन्तमूल
• अंग्रेजी: Indian Sarsaparilla
• संस्कृत: अनन्तमूल, गोपकन्या
• बंगाली: अनन्तमूल
• उर्दू: ओशबाह

अनन्तमूलका फाइदाहरू

1. रगत शुद्ध गर्ने: यसले रगतलाई सफा गरेर चर्मरोग, पिलोमा लाभ दिन्छ।
2. ज्वरो घटाउने: यसले  शरीरको तापक्रम नियन्त्रण गर्छ।
3. पाचन शक्ति बढाउने: अपच, भोक नलाग्ने जस्ता समस्यामा यसको जरा फाइदाजनक छ।
4. इन्फ्ल्यामेसन कमगर्ने: यसमा इन्फ्ल्यामेसन घटाउने गुण छ।
5. मुटु रोगमा: यसले हृदयलाई स्वस्थ राख्न मद्दत गर्छ।

प्रयोग विधि

• जरा : जरालाई पानीमा उमालेर काढा बनाएर पिउन सकिन्छ।
• चूर्ण: सुकेको जरालाई पिनेर चूर्ण बनाइन्छ, दिनमा १-२ ग्राम सेवन गर्न सकिन्छ।
• लेप: पिनेको जरा छालाको रोगमा लगाउन सकिन्छ।

• धेरै मात्रामा सेवनले पेट दुख्न सक्छ।
• गर्भवती महिलाले डाक्टरको सल्लाह बिना प्रयोग नगर्नुहोस्।

अनन्तमूल आयुर्वेदिक चिकित्सामा धेरै महत्त्वपूर्ण मानिन्छ। यसको सही उपयोगले धेरै रोगहरूबाट राहत पाउन सकिन्छ।

अनन्तमूल (सारिवा) का प्रयोग र फाइदाहरू