गुग्गुललाई नेपालीमा गोकुल धूप भनेर चिनिन्छ । गुग्गुलको नाम त सबैले सुनेका छन् तर यसलाई खाना बाहेक अन्य काममा प्रयोग गर्ने बारेमा तपाईंले कहिले सुनेका हुनुहुन्छ? वास्तवमा गुग्गुलका फाइदा (guggul benefits in nepali) यति धेरै छन् कि आयुर्वेदमा गुग्गुल (guggul) लाई औषधिको रूपमा प्रयोग गरिन्छ। गुग्गुलको काण्डलाई काट्दा एक गुद जस्तो पदार्थ निस्कन्छ र चिसो भएपछि ठोस हुन्छ। गुग्गुलले आयुर्वेदको औषधिहरूमा महत्त्वपूर्ण स्थान ओगटेको छ। यो स्वास्थ्यका लागि फाइदाजनक हुनुका साथै धेरै प्रकारका रोगहरूको उपचारमा औषधिको रूपमा काम गर्छ। अब हामी गुग्गुलका फाइदा र नोक्सानीहरू बारेमा विस्तारसँग जान्ने छौं।
गुग्गुल के हो? (What is Guggul in Nepali?)
गुग्गुलको रूखको कुनै पनि भाग भाच्दा एउटा विशेष प्रकारको सुगन्ध निस्कन्छ। यस रूखबाट प्राप्त गरिने गुदलाई नै गुग्गुल भनिन्छ। आयुर्वेदीय ग्रन्थहरूमा महिषाक्ष, महानील, कुमुद, पद्म र हिरण्य गुग्गुल यी पाँच प्रकारको उल्लेख छ। महिषाक्ष गुग्गुल भमरा जस्तो कालो रंगको हुन्छ। महानील गुग्गुल निलो रंगको, कुमुद गुग्गुल कुमुद फल जस्तो रंगको, पद्म गुग्गुल माणिक जस्तो रातो रंगको र हिरण्याक्ष गुग्गुल सुनजस्तो चम्किलो हुन्छ। यो १.२-१.८ मिटर अग्लो, शाखित, साना काँडा भएको रूख हो। यो धेरै सुगन्धित, विभिन्न रंगको, आगोमा जल्ने र घाममा पग्लने स्वभावको हुन्छ। गर्म पानीमा हाल्दा दुध जस्तो सेतो हुन्छ। प्रयोगमा आउने गुग्गुल हल्का पहेँलो रंगको हुन्छ, जुन बोक्राबाट प्राप्त हुन्छ। यो अपारदर्शी, रक्ताभ-खैरो रंगको र मैलो-कालो हुन्छ।
गुग्गुल गुद जस्तै हुन्छ जुन गर्म स्वभावको र तीतो हुन्छ।
नयाँ गुग्गुल चिल्लो, सुनजस्तो, सफा, सुगन्धित, पहेँलो रंगको र पाकेको जामुन जस्तो देखिन्छ। यस बाहेक नयाँ गुग्गुल , वात, पित्त र कफलाई नाश गर्ने, धातु र शुक्राणु बढाउने र शक्तिवर्धक हुन्छ।
पुरानो गुग्गुल तीतो, पिरो, सुख्खा, दुर्गन्धित, रंगविहीन हुन्छ। यसले अल्सर, अपच, पथरी, कुष्ठरोग, डन्डिफोर, लिम्फ नोड, पायल्स, गलगाड, कृमि, खोकी, वातजन्य रोग, फियो सम्बन्धी समस्या, मुख र आँखाका रोगहरू नाश गर्न मद्दत गर्छ।
गुग्गुलको साग मीठो, तीतो, चिसो स्वभावको, रूखो, कफ र वात कम गर्ने हुन्छ। गुग्गुल मिठो स्वाद भएको हुनाले यसले वात कम गर्छ। कषाय (तीखो) स्वाद भएकोले यसले पित्त नाश गर्छ भने तीतो स्वाद भएकोले कफ शान्त गर्छ।
कृष्णवर्णी गुग्गुल नाक-कानबाट रगत बग्ने समस्यामा फाइदाजनक हुन्छ भने पहेँलो रंगको गुग्गुलले कफ र पित्त कम गर्छ।
सेतो रंगको गुग्गुलले वात र पित्तज सम्बन्धी रोगहरूको उपचारमा प्रयोग गरिन्छ।
अन्य भाषाहरूमा गुग्गुलको नाम (Name of Guggul in Different Languages)
गुग्गुलको वानस्पतिक नाम : Commiphora wightii (Arnott) Bhandari (कौमीफोरा वाइटिआइ) Syn-Commiphora mukul (Hook. ex Stocks) Engl., Balsamodendron mukul (Hook. ex Stocks) हो। गुग्गुल Burseraceae (बरसरेसी) कुलको हो। यसको अंग्रेजी नाम : Indian bdellium (इण्डियन डेलियम) हो। यस बाहेक अन्य भाषाहरूमा गुग्गुललाई फरक-फरक नाम दिइएको छ।
- संस्कृतमा – गुग्गुलु, देवधूप, जटायु, कौशिक
- हिन्दीमा – गूगल, गुग्गुलु
- नेपालीमा – गोकुल धूप (Gokul dhoop)
- अंग्रेजीमा – Gum guggul, Mukul myrrh tree
गुग्गुल (guggul benefits in nepali) जुन रूखबाट गुदको रूपमा प्राप्त गरिन्छ, यसलाई औषधिको रूपमा प्रयोग गर्न धेरै प्रक्रियाहरूबाट गुज्रनु पर्छ। यसमा विटामिन, एन्टिअक्सिडेन्ट, क्रोमियम जस्ता धेरै घटकहरू हुन्छन्। यसकारण गुग्गुलले धेरै प्रकारका रोगहरूमा फाइदा गर्छ।