चाँदनी (वैज्ञानिक नाम: Tabernaemontana divaricata (Linn.) R. Br. ex Roem. & Schult.) एक सदाबहार झाडी प्रजातिको सुगन्धित फूल फुल्ने बिरुवा हो, जुन मुख्य रूपमा उष्णकटिबंधीय तथा उपोष्णकटिबंधीय क्षेत्रहरूमा पाइन्छ। यो Apocynaceae (ऐपोसाइनेसी) परिवारमा पर्दछ। यस बिरुवालाई विभिन्न भाषाहरूमा विभिन्न नामले चिनिन्छ।
चाँदनीलाई हिन्दीमा ‘जूही’, संस्कृतमा ‘सुगन्धा’, अंग्रेजीमा ‘East Indian Rosebay’, ‘Moonbeam’, ‘Adam’s Apple’, ‘Crepe Jasmine’ आदि नामले चिनिन्छ। नेपाल, भारत, श्रीलंका, मलेसिया, थाइल्याण्ड लगायतका देशहरूमा यो व्यापक रूपमा पाइन्छ। यसको फूल सेतो रंगको, सुगन्धित, तथा आकर्षक हुन्छ। मुख्य रूपमा रातिको समयमा यसको बास्ना झन् तीव्र हुने भएकाले यसलाई रातकी रानी (Raat Rani) पनि भनिन्छ।
चाँदनी बिरुवाको प्रयोग औषधीय तथा धार्मिक दृष्टिले विशेष महत्त्व राख्छ। आयुर्वेदिक चिकित्सा प्रणालीमा यसका पात, फूल, जरालगायत विभिन्न भागहरूलाई औषधीय रूपमा प्रयोग गरिन्छ। यो बिरुवा शरीरका विभिन्न रोगहरूको उपचारका लागि उपयोगी मानिन्छ। विशेष गरी छाला सम्बन्धी समस्याहरू, रक्तचाप नियन्त्रण, स्नायु प्रणाली मजबुत पार्ने, आँखा तथा टाउको दुखाइमा राहत दिने आदि गुणका लागि यसको प्रयोग गरिन्छ। साथै, यसको सौन्दर्य गुणका कारण बगैंचामा पनि रोप्ने गरिन्छ।
तपाईंले धेरै पटक चाँदनी फूल देख्नु भएको हुन्छ। नेपालको धेरै ठाउमा यसलाई कागतेफुल पनि भनिन्छ भने भारतमा मानिसहरूले चाँदनी फूललाई विभिन्न नामहरूले चिन्छन्। केही मानिसहरूले यसलाई जूहीको फूल भन्छन् भने केहीले यसलाई रातको रानी फूल भन्छन्। धेरै मानिसहरूले चाँदनी फूललाई चमेलीको फूल पनि भन्छन्। महिलाहरूले आफ्नो कपालमा जूहीको फूलको गजरा लगाउँछन्। मानिसहरूले रातको रानीको फूललाई घर वा बगैंचामा पनि रोप्छन्। चाँदनी (जूही) को फूल हेर्नमा धेरै सुन्दर र सुगन्धित हुन्छ, र यसले रोगहरूको उपचारमा पनि फाइदा गर्छ।
अबसम्म तपाईंले यो मात्र थाहा पाउनु भएको छ कि चाँदनी वा जूही वा रातको रानी वा चमेलीको फूल सुगन्धित हुन्छ र सजावटको लागि प्रयोग गरिन्छ। तर आयुर्वेदमा यो उल्लेख गरिएको छ कि चमेलीको फूलले धेरै रोगहरूमा फाइदा गर्छ। आउनुहोस्, हामी जूहीको फूलबाट अन्य कुन कुन फाइदाहरू प्राप्त गर्न सकिन्छ भन्ने कुरा जान्ने प्रयास गरौं।
चाँदनी (जूही) के हो? (What is Chandani (Kagate Phul) in Nepali?)
चाँदनीको फूललाई जूही, रातरानी, वा चमेली जस्ता नामहरूले पनि चिनिन्छ। चाँदनीको फूल धेरै सुन्दर र सेतो रंगको हुन्छ। यसका फूल दुई प्रकारका हुन्छन्:
- सेतो रंगको पाँच पेटल भएको
- दुई पङ्क्तिमा व्यवस्थित पाँच पेटल भएको
यो लगभग २.५ मिटर अग्लो, चिक्को, सधैं हरियै रहने बोट हो। चाँदनीको बोटको काण्ड चम्किलो, खैरो रंगको हुन्छ। यसका पात चिल्लो र चम्किला हरिया रंगका हुन्छन्। यसका फूल सेतो रंगका हुन्छन् र सुगन्धित हुन्छन्। यसका फल बेलनाकार, २.५-७.६ सेन्टिमिटर लामा र १ सेन्टिमिटर चौडा हुन्छन्। फलको भित्री भाग सुन्तला वा चम्किलो रातो रंगको हुन्छ। यसका बीज ३-६ वटा हुन्छन् र ७.५ मिलिमिटर लामा र रातो रंगका हुन्छन्। यसको फूल र फल सालभर फल्ने गर्छ।
विभिन्न भाषाहरूमा चाँदनी (चमेली) का नामहरू: (Name of Chandani (Chameli) in Different Languages)
चाँदनीको वानस्पतिक नाम Tabernaemontana divaricata (Linn.) R. Br. ex Roem. & Schult. (टैबरनीमोनटाना डाईवेरीकेटा) Syn-Tabernaemontana coronaria (Jacq). Willd. हो, र यो Apocynaceae (ऐपोसाइनेसी) परिवारमा पर्छ। चाँदनीलाई देश वा विदेशमा यी नामहरूले पनि चिनिन्छ:
- नेपाली: चाँदनी chaandanee, कागते फूल kaagate phool
- हिन्दी: चाँदनी, तगर
- अंग्रेजी: इस्ट इण्डियन रोज बे (East Indian Rosebay), मून बीम (Moon beam), एडमस् एपैल (Adam’s apple), Crepe jasmine (क्रेप जेसमीन), रातरानी फूल (Raat Rani Flower)
- संस्कृत: सुगन्धा
चाँदनीको फूलले धेरै स्वास्थ्य सम्बन्धी फाइदाहरू प्रदान गर्छ। यसले अपच, झाडापखाला, पिशाब सम्बन्धी रोग, इन्फ्ल्यामेसन, जोर्नी दुख्ने समस्या, र रगत बग्ने जस्ता समस्याहरूमा फाइदा गर्छ। यसले शरीरको सुन्निने समस्यालाई पनि कम गर्न मद्दत गर्छ। चाँदनीको बोक्रा, पात, र फूलहरूले धेरै औषधीय गुणहरू बोकेका हुन्छन्। यसले शरीरको विभिन्न रोगहरूको उपचारमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ।
चाँदनी (रातकी रानी) को औषधीय प्रयोग र फाइदा
चाँदनी (चमेली, जूही, रातकी रानी) एक सुगन्धित फूल भएको औषधीय बिरुवा हो। यसको फूल, पात, काण्ड, बोक्रा, तथा निकालिएको रस विभिन्न स्वास्थ्य समस्याहरूको उपचारका लागि उपयोग गरिन्छ।
१. टाउको दुखाइमा चाँदनीका फाइदा
चाँदनीको फूलबाट निकालिएको दूधलाई तेलमा मिसाएर टाउकोमा लगाउँदा टाउको दुखाइ र आँखा पोल्ने समस्यामा राहत मिल्छ।
२. आँखाको समस्यामा चाँदनीका फाइदा
- चाँदनीका फूल र कलिला पालुवाहरू पिसेर आँखाको चारैतिर लगाउँदा आँखा पोल्ने, इन्फ्ल्यामेस हुने, रातो हुने समस्या कम हुन्छ।
- यसको जरा पिसेर कागतीको रस मिसाई आँखाको वरिपरि लगाउँदा आँखाका रोगहरूमा फाइदा हुन्छ।
- पातको दूध निकालेर आँखाको वरिपरि लगाउँदा आँखा सम्बन्धी समस्याहरू सुधार हुन्छ।
- चाँदनीको जरालाई निमको रसमा उमालेर आँखा गाजल जस्तो लगाउँदा आँखाको दुखाइ हट्छ।
३. दाँत दुखाइमा चाँदनीका फाइदा
- चाँदनीको जरालाई चपाउँदा दाँत दुखाइ हट्छ।
- जराको चूर्ण बनाएर मन्जनको रूपमा प्रयोग गर्दा कीरा लाग्ने समस्या हट्छ।
- यसले गिजाबाट रगत बग्ने समस्या कम गर्छ।
४. पेटका कीरामा चाँदनीको प्रयोग
- चाँदनीको बोक्रा पिसेर पेस्ट बनाएर १-२ ग्राम मात्रामा सेवन गर्दा पेटका कीरा मर्छन्।
५. उच्च रक्तचाप (ब्लड प्रेसर) नियन्त्रणमा चाँदनीका फाइदा
- चाँदनीको पातको काढा बनाएर पिउँदा उच्च रक्तचाप नियन्त्रणमा रहन्छ।
- राम्रो परिणामका लागि आयुर्वेद चिकित्सकको सल्लाह लिनु उपयुक्त हुन्छ।
६. झाडापखालामा चाँदनीका फाइदा
- चाँदनीका पातको ५ मिली रस पिउँदा झाडापखाला रोकिन्छ।
७. छालाका समस्यामा चाँदनीको प्रयोग
- चाँदनीका फूलको रसलाई बोक्रामा लगाउँदा जलन, इन्फ्ल्यामेस, तथा दादको उपचारमा मद्दत गर्छ।
- घाउ भएका ठाउँमा यसको पात तथा दूध (लेटेक्स) पिसेर लगाउँदा छिट्टै सुख्छ।
८. जोर्नी दुख्ने समस्यामा चाँदनीका फाइदा
- चाँदनीका फूल जोर्नी दुखाइ कम गर्ने गुण भएका हुन्छन्।
- जोर्नी दुख्ने रोग (अर्थराइटिस) भएका व्यक्तिहरूका लागि चाँदनीको तेल मसाज गर्नु लाभदायक हुन्छ।
९. मुटु रोगमा चाँदनीको लाभ
- चाँदनीमा एन्टिअक्सिडेन्ट गुण पाइन्छ, जसले शरीरमा हानिकारक तत्व जम्मा हुन दिँदैन।
- यसले मुटु सम्बन्धी रोगहरू रोकथाम गर्न सहयोग गर्छ।
१०. स्नायु प्रणाली (नर्भ) सुधारमा चाँदनीको भूमिका
- चाँदनी स्नायु प्रणालीलाई मजबुत बनाउँछ।
- स्नायु रोगका लक्षण नियन्त्रण गर्न यसको प्रयोग लाभदायक हुन्छ।
११. घाउ सुकाउन चाँदनीको प्रयोग
- चाँदनीको पात तथा दूध (लेटेक्स) पिसेर घाउमा लगाउँदा छिटो निको हुन्छ।
चाँदनी (रातकी रानी) को उपयोगी भागहरू
- जरा
- फूल
- पात
- काण्डको बोक्रा
- दूध (लेटेक्स)
चाँदनी (रातकी रानी) कहाँ पाइन्छ?
चाँदनीको बिरुवा बगैंचामा, घर वरिपरि, तथा गर्मी क्षेत्रमा पाइन्छ। नेपालमा समशीतोष्ण तथा उपोष्ण क्षेत्रमा यसको राम्रो वृद्धि हुन्छ।
निष्कर्ष
चाँदनी (Tabernaemontana divaricata) एक सुन्दर, सुगन्धित तथा बहुउपयोगी औषधीय बिरुवा हो। यसको फूलको बास्ना मनमोहक हुन्छ, जसले रातको समयमा वातावरणलाई सुगन्धित बनाउँछ। आयुर्वेदिक तथा पारम्परिक चिकित्सा प्रणालीमा यसको उपयोग अत्यन्त महत्त्वपूर्ण मानिन्छ।
चाँदनीको विभिन्न भागहरू (जरा, पात, फूल) औषधीय रूपमा उपयोगी हुन्छन्। यसको प्रयोग टाउको दुखाइ, आँखाको समस्या, रक्तचाप नियन्त्रण, छालाका रोगहरू, स्नायु प्रणाली मजबुत बनाउन तथा अन्य धेरै रोगहरूको उपचारका लागि गरिन्छ।
यसका अतिरिक्त, धार्मिक तथा सांस्कृतिक महत्त्व पनि रहेको छ। हिन्दू धर्ममा चाँदनीका फूलहरू भगवान शिव तथा अन्य देवी-देवतालाई अर्पण गरिन्छ। यसको सुगन्ध तथा आकर्षक स्वरूपका कारण बगैंचामा रोप्नका लागि समेत यो लोकप्रिय छ।
यसभन्दा बाहेक, वैज्ञानिक अध्ययनहरूले पनि चाँदनीका विभिन्न औषधीय गुणहरूको पुष्टि गरिसकेका छन्। यसमा एन्टिअक्सिडेन्ट, एन्टिब्याक्टेरियल, एन्टिफंगल, तथा एन्टी-इन्फ्लामेटरी गुणहरू पाइन्छन्।
यस कारण, चाँदनी एक बहुप्रयोगी तथा लाभदायक बिरुवा हो, जुन सौन्दर्यका साथै स्वास्थ्यका दृष्टिले पनि उपयोगी मानिन्छ। यसलाई घर वरपर वा बगैंचामा रोप्दा वातावरणलाई स्वच्छ बनाउने, मनलाई शान्त पार्ने, तथा स्वास्थ्यमा सकारात्मक प्रभाव पार्ने विशेषता रहेको हुन्छ।
दतिवन Washerman’s Plant (Achyranthes aspera अपामार्ग): Benefits, Uses, and Medicinal Properties
Kooth (Saussurea Lappa) – कूठ Benefits, Uses, and Medicinal Properties of Costus Root
काने झार Commeline Benghalensis (Kane Jhaar) – Medicinal Uses, Benefits, and Overview
गिँदरी Premna Serratifolia L. (Gindari): Benefits, Medicinal Uses, and Importance
पाञ्चान Ougeinia oojeinensis (Paanchan): तिनिश Medicinal Uses, Benefits, and Ecological Importance
बोके टिमुर Zanthoxylum Armatum (Boke Timur) Benefits, Uses, and Medicinal Properties
ठूलो नीम Thulo Neem: महारूख Medicinal Benefits, Uses, and Natural Remedies
सिउँडी Siudi (Euphorbia Neriifolia) Uses, Benefits, Side Effects, and Medicinal Properties
काठेकार, फर्कफल, काठआँवली, Averrhoe acida :
Kaaulo, काउलो, कोह, नाकेम, नेपाली अर्जुन, Kaulo Arjuna, Machilus dutbiei
Kaalo Punarnawaa, कालो पुनर्नवा, Black Patagon
Seti Kareli, सेती करेली, तितेकरेली राम्री, तिताकरेल, Bitter Gourd
Thulo Pahelo Kapaas, ठूलो पहेँलो कपास बिरुवा, Cotton Yellow, Gossypiun birsutam
Kapas, कपास, सूत्रपुष्प, Cotton, Gossypiun herbaceum
Thulo Karkalo, ठूलो कर्कलो, मानकन्द, माने Gaint Taro, Alocaria species
Alocaria speciesThulo Karkaloठूलो कर्कलोमानकन्दमाने Gaint Taro
Katahar, कटहर, Artocarpus beterophyllus
Bans Bata Baneko Kaagaj, बाँसबाट बनेको कागज, Paper From Bamboo
Nepali Speaking Practice through Books in Hindi and English
Master Hindi Speaking Through Indian Schools: Practical Phrases with Nepali and English Translations
Master Hindi Speaking with Indian Railways: Practical Phrases with Nepali and English Translations
Learn Nepali with Mobile Phone Conversations including Hindi and English Translations
Master Hindi Speaking: Practice Through Movie information with Nepali and English Translations
Famous poem Of Upendra Subba उपेन्द्र सुब्बाका केही कबिताहरु
Some Top poem of Pandit Udayananda Aryal पं. उदयानन्द अर्ज्यालका केही कबिताहरु
Some Top Poem Of Ishwar Ballav, ईश्वरवल्लभका केही चर्चित कबिताहरु
Some Best Poem of Indira Prasai इन्दिरा प्रसाईका केही कबिताहरु
Some Best Poem Of Aahuti आहुतिका केही कबिताहरु
Some Beautiful Poem Of Momila मोमिलाका केही उत्कृष्ट कबिताहरु
Top Ten Poems Of R M Dangol आर. एम. डङ्गोल का केही कबिताहरु
Some Beautiful Poem Of Ashesh Malla अशेष मल्लका केही कबिताहरु
Some Best Poem Of Ambar Gurung अम्बर गुरुङका केही कबिताहरु
Top Ten Poems Of Amar Giri अमर गिरीका १० कबिताहरु
Some Best Poem Of Kedarman vyathit केदारमान व्यथितका केही कबिताहरु
Chhapakkai Phula PHulyo Nepali Song By Singers Kiran Gajmer, Melina Rai
Kunai Batoa Timi Yeklai -BY singers Itu Jojiju, Ram Bhakta Jojiju
Maaya Raichha Ra By singer Kali Prasad Baskota, Sadeekshya Kattel
Manoj Raj Songs Lyrics “Kaliyug Ma Nasha” “Aaja Bholi” “Yasto Euta Katha Raichha”
Nepali Lyrics Of Unko Priti Pahile Ho Ki By Singer : Prabin Bedwal, Rachana Rimal
Nira Singer : Kali Prasad Baskota
Rabin Sharma Top songs lyrics and chords collection
Sanjeev Singh All Hits songs lyrics and chords collection
Top three Song Lyrics Of Sukmit Gurung “Pal Pal Timrai” “O Mero Priyatam” “Chiso Batas Le”
