निर्गुण्डी एक अत्यन्त गुणकारी औषधीय बुटी हो जसले कफ र वात दोषलाई नष्ट गर्छ र दुखाई कम गर्छ। यसको लेप छालामा लगाउँदा सूजन (इन्फ्ल्यामेसन) घटाउँछ। यसले घाउ भर्ने, चोट निको पार्ने जस्ता धेरै फाइदा दिन्छ। यसले जीवाणु र कीराहरूलाई पनि मार्छ। यसलाई खाने गरेमा भोक बढाउँछ, खानेकुरा पचाउँछ (अपचलाई ठीक गर्छ) र लिभर सम्बन्धी रोगमा पनि फाइदा गर्छ।
निर्गुण्डीका केही महत्त्वपूर्ण फाइदाहरू:
- कुष्ठ रोग: निर्गुण्डीले कुष्ठ रोगको उपचारमा मद्दत गर्छ।
- पिशाबसम्बन्धी रोग: यसले पिशाब बढाउँछ र महिलाहरूको मासिक धर्म सम्बन्धी समस्याहरू ठीक गर्छ।
- शक्तिवर्धक: यो एक रसायन (टोनिक) हो जसले शरीरमा शक्ति बढाउँछ र आँखाका लागि लाभदायक हुन्छ।
- खोकी, चिलाउने रोग र ज्वरो: यसले सुख्खा खोकी, चिलाउने रोग र टाइफाइड जस्ता ज्वरोलाई ठीक गर्छ।
- कान बग्ने रोग: कानबाट पानी वा पिप बग्ने समस्यालाई रोक्छ।
- बान्ता रोक्ने: यसको फूलले बान्ता रोक्न मद्दत गर्छ।
निर्गुण्डी के हो?
निर्गुण्डी विभिन्न रंग (सेतो, निलो, कालो) का फूल हुने एक जडिबुटी हो। यसको धेरै प्रजातिहरू छन्, तर मुख्यतया निलो र सेतो निर्गुण्डी प्रयोग गरिन्छ। यसको पातहरूको आधारमा यसलाई Vitex negundo (पाँच पात हुने) र Vitex trifolia (तीन पात हुने) गरी विभाजन गरिन्छ।
आयुर्वेदमा निर्गुण्डीको महत्त्व
आयुर्वेदको भनाइ अनुसार, “निर्गुंडति शरीरं रक्षति रोगेभ्यः तस्माद् निर्गुण्डी” अर्थात्, “जसले शरीरलाई रोगबाट बचाउँछ, त्यसलाई निर्गुण्डी भनिन्छ।” यो बुटी वात दोषका रोगहरूको लागि प्रसिद्ध औषधि हो।
विभिन्न भाषाहरूमा निर्गुण्डीको नाम
- वैज्ञानिक नाम: Vitex negundo
- अन्य नामहरू:
- हिन्दी: सम्भालू, सिनुआर
- अंग्रेजी: Five-leaved chaste tree, Horse shoe vitex
- संस्कृत: निर्गुण्डी, सिंधुवार
- नेपाली: सिमली, निर्गुण्डी
- बंगाली: निषिन्दा
- अरबी: उसलाक
- फारसी: सिस्बन
निर्गुण्डीको बोक्रा, पात, फूल, फल र जरा सबै औषधीय गुणले भरपूर छन्। यसले शरीरलाई धेरै रोगबाट बचाउँछ, त्यसैले यसलाई आयुर्वेदमा महत्त्वपूर्ण मानिन्छ।
निर्गुण्डीको फाइदा र उपयोग (Nirgundi Plant Benefits and Uses in Nepali)
निर्गुण्डी (भिटेक्स नेगुण्डो) एक औषधीय बोट हो जसको आयुर्वेदमा धेरै रोगहरूको उपचारको लागि प्रयोग गरिन्छ। यसको पात, फूल, फल, जरा, र बोक्रा सबै औषधीय गुणले भरपूर छन । यहाँ निर्गुण्डीको विभिन्न फाइदा र प्रयोग विधिहरू उल्लेख गरिएको छः
१. टाउको दुखाइमा निर्गुण्डीको फाइदा
- निर्गुण्डीको फलको २-४ ग्राम चूर्ण दिनमा २-३ पटक महसँग सेवन गर्ने।
- निर्गुण्डीको पात पिसेर टाउकोमा लेप लगाउने।
- निर्गुण्डी, सिधे नुन, सुन्तला, देवदार, पिप्ला, सरसों, र आकको बीज ठण्डा पानीमा पिसेर गोली बनाएर टाउकोमा लेप गर्ने।
२. कान बग्ने समस्यामा निर्गुण्डीको तेलको प्रयोग
- निर्गुण्डीको पातको रसले पकाएको तेल १-२ थोपा कानमा हाल्ने।
३. मुखको घाऊमा निर्गुण्डीको उपयोग
- निर्गुण्डीको पात उमालेर कुल्ला गर्ने।
- निर्गुण्डीको तेल मुख, जिब्रो र ओठमा लगाउने वा नुनिलो पानीमा मिसाएर कुल्ला गर्ने।
४. पेट सम्बन्धी समस्यामा निर्गुण्डीको फाइदा
- १० मिली निर्गुण्डीको पातको रसमा २ दाना कालो मरिच र अजवाइन चूर्ण मिसाएर बिहान/बेलुका सेवन गर्ने।
५. लिभर रोगमा निर्गुण्डीको प्रयोग
- २ ग्राम निर्गुण्डी चूर्णमा १ ग्राम हर्रो र १० मिली गोमूत्र मिसाएर खाने।
- २ ग्राम निर्गुण्डी चूर्णमा कालो कुट्की र ५ ग्राम रसौत (दारु हल्दी को जरा र डाठ पिनेर बनाएको पेस्ट) मिसाएर सेवन गर्ने।
६. पिशाब सम्बन्धी रोगमा निर्गुण्डीको काढा
- २० ग्राम निर्गुण्डीलाई ४०० मिली पानीमा उमालेर १०० मिली शेष हुँदा काढा बनाएर दिनमा ३ पटक पिउने।
७. मासिक धर्म विकार र प्रसव सजिलो पार्न निर्गुण्डी
- २ ग्राम निर्गुण्डीको बीजको चूर्ण बिहान/बेलुका खाने।
- निर्गुण्डी पिसेर नाइटो, पेट र योनिमा लेप गर्ने।
८. जोर्नी दुख्ने समस्यामा निर्गुण्डीको तेल
- १०-१२ ग्राम निर्गुण्डीको जराको चूर्ण तिल तेलसँग सेवन गर्ने।
- ५-१० मिली निर्गुण्डी रसमा बराबर एरण्ड तेल मिसाएर खाने।
- निर्गुण्डीको पातले पकाएको तेलले मालिस गर्ने।
९. चर्म रोगमा निर्गुण्डीको उपचार
- निर्गुण्डीको पातको रस १०-२० मिली बिहान/बेलुका पिउने।
- निर्गुण्डीको जरा र पातबाट पकाएको तेल लगाउने।
- निर्गुण्डी, काकमाची(कालो बिही / काली गेडी / जङ्गली बिही), र शिरिषको फूल पिसेर घ्यूमा मिसाएर लेप गर्ने।
१०. ज्वरोमा निर्गुण्डीको प्रयोग
- २० ग्राम निर्गुण्डी पात ४०० मिली पानीमा उमालेर १०० मिली शेष हुँदा काढा बनाएर पिप्ला चूर्णसँग सेवन गर्ने।
११. घाउ र सुन्निने समस्यामा निर्गुण्डीको तेल
- निर्गुण्डीको तेल घाउमा लगाउने।
- निर्गुण्डीको जरा बच्चाको घाँटीमा बाँध्ने (दाँत निकाल्न सजिलो हुन्छ)।
निर्गुण्डीको उपयोगी भाग
- रस: १०-२० मिली
- चूर्ण: ३-६ ग्राम
- तेल: मालिस वा घाउमा लगाउने
सावधानी
निर्गुण्डीको प्रयोग गर्नु अघि आयुर्वेदिक चिकित्सकसँग सल्लाह लिनुहोस्। गर्भवती महिलाले निर्गुण्डीको बीज वा धेरै मात्रामा सेवन नगर्नुहोस्।
निर्गुन्डी पाइने ठाउँ
निर्गुण्डी नेपालको तराई देखि पहाडी क्षेत्र (१५०० मिटर सम्म) मा पाइन्छ। यो जङ्गली बोट हो तर आयुर्वेदिक उपचारको लागि खेती पनि गरिन्छ