अन्तमूल (वैज्ञानिक नाम Tylophora indica, Syn. Tylophora asthmatica) एक महत्वपूर्ण औषधीय लहरो हो जुन मुख्यत: उष्णकटिबंधीय र उष्णमध्यम क्षेत्रहरूमा पाइन्छ। यसलाई अंग्रेजीमा “Emetic Swallow Wort” भनिन्छ र यसको परिवार Asclepiadaceae हो। यसलाई संस्कृतमा “लताक्षीरी”, “अर्कपर्णी”, र “दमबूटी” भनिन्छ भने हिन्दीमा पनि “अन्तमुल” र “दमबूटी” भनेर चिनिन्छ। नेपालीमा यसलाई “अन्तमुल”, “जङ्गली पिवनक”, “मुलिनी” र “अर्कपणी” का नामहरूले पनि चिनिन्छ।
अन्तमूलका पात, डाँठ, र जरा औषधीय उपयोगका लागि प्रसिद्ध छन्। यो विशेष रूपमा श्वासप्रश्वाससम्बन्धी समस्याहरू, विशेषत: दम (asthma) र श्वस रोगहरूको उपचारमा प्रयोग गरिन्छ। आयुर्वेदमा यसलाई दम रोगका लागि एक प्रमुख औषधिका रूपमा प्रयोग गरिन्छ। यसले शरीरको श्वस नलि खोल्न मद्दत गर्छ र श्वासप्रश्वासको समस्या भएका व्यक्तिहरूको लागि राहत प्रदान गर्न सक्दछ।
अन्तमुल के हो त ?
अन्तमुल (Tylophora Indica) एक प्रभावकारी औषधीय लहरा हो जसलाई प्राचीन आयुर्वेदमा दम, स्वासप्रस्वास समस्या, पिशाब सम्बन्धी रोग र एण्टिडोटका रूपमा प्रयोग गरिन्छ। यसका पात र जरा विशेष औषधीय गुणहरू भएका हुन्छन्, जसले स्वासप्रस्वास समस्या, जस्तै दम र खोकिलगायतका राेगहरूलाई उपचार गर्न मद्दत पुर्याउँछ। यसलाई नेपाली भाषामा “अन्तमुल” भनिन्छ र संस्कृतमा “लताक्षीरी” भनिन्छ। यसका प्रयोग विधिहरू सरल छन् र नियमित प्रयोगले पुराना र कडा दमका समस्याबाट मुक्ति दिलाउन सक्दछ।
दमका रोगीहरूले अन्तमुलको एक पातमा मरिचको दाना राखेर चपाएर मनतातो पानीसँग निल्न सक्दछन्। यसले वान्ता ल्याउने सम्भावना हुन्छ, जुन यस्को काम गर्ने तरिका हो त्यसैले आत्तिनु पर्दैन, र यसलाई निरन्तर ३ दिनसम्म गर्नुपर्ने हुन्छ। यदि ३ दिनसम्म सुधार नआएमा १ हप्ता सम्म यसको प्रयोग गर्न सकिन्छ। यो प्रकृया शरीरलाई सफा र स्वस्थ राख्न मद्दत पुर्याउँछ र दमका समस्या समाधान गर्न प्रभावकारी छ। तथापि, उपचारको दौरान एक महिनासम्म घिउ, तेल, चिल्लो, अमिलो र चिसो खानेकुरा सेवन गर्न निषेध गरिएको छ।
अन्तमुलका औषधीय फाइदाहरू धेरै छन्। यसले दम, स्वासप्रस्वास समस्याहरू, पिशाब सम्बन्धी रोगहरू र विभिन्न विषहरूको उपचारमा मद्दत पुर्याउँछ। यसको पात र जरा स्वासप्रस्वाससम्बन्धी समस्याहरूका लागि अत्यधिक उपयोगी छन्। आयुर्वेदमा यसको प्रयोग पुरानो समयदेखि भइरहेको छ र यसलाई प्राकृतिक र सुरक्षित उपायको रूपमा लिइन्छ। यद्यपि, यसको उपयोग गर्दा सावधानी अपनाउन र चिकित्सकको सल्लाह लिनु आवश्यक छ।
अन्य भाषामा हरूमा लताक्षीरीको नाम
अन्तमुल (लताक्षीरी) को वानस्पतिक नाम Tylophora indica (Burm.f.) Merrill (टाइलोफोरा इंडिका) हो। यसलाई Syn-Tylophora asthmatica (Linn.f.) W.&A. भनेर पनि चिनिन्छ। यो Asclepiadaceae (एसक्लीपिएडेसी) कुलको बिरुवा हो। अन्तमुललाई केही स्थानमा अन्तमुल भनेर पनि चिनिन्छ। यसले विभिन्न भाषामा विभिन्न नाम पाएको छ। तल यसका केही प्रमुख भाषागत नामहरू प्रस्तुत गरिएको छ:
भारत र अन्य देशहरूमा अन्तमुलको नामहरू:
- हिन्दी: अन्तमुल, दमबूटी
- अंग्रेजी: Emetic swallow wort
- संस्कृत: लताक्षीरी, अन्तमूल, अर्कपर्णी
- नेपाली: अन्तमूल (Antmula) अन्तमुल, जङ्गली पिवनक, मुलिनी, अर्कपणी
- बंगाली: अन्तमूल (Antamul)
अन्तमुलको औषधीय गुण:
अन्तमुलको स्वाद मधुर, कटु र तीखो हुन्छ। यसका प्रमुख गुणहरूमा दीपन (पाचन बढाउने), व्रणशोधक (घाउ सफा गर्ने), सुगन्धित, वामक (उल्टी ल्याउने), विरेचक (पाखाल ल्याउने), कफनिसारक (कफ हटाउने), शोथघ्न (सूजन घटाउने) र ज्वरघ्न (ज्वरो घटाउने) छन्। यसले ग्रहणी (आन्तरिक पाचन सम्बन्धी समस्या), पायल्स (पायल्स), अतिसार (दस्त), कास (खोकि), श्वास (सास फेर्न समस्या), वातरक्त (जोर्नी दुख्ने), र विषशामक (विष नष्ट गर्ने) जस्ता समस्यामा लाभ पुर्याउँछ।
अन्तमुलको फाइदाहरू र प्रयोगहरू
आयुर्वेदिक विशेषज्ञहरूका अनुसार, अन्तमुलको प्रयोग श्वाससम्बन्धी समस्याहरू जस्तै खोकी, अस्थमा आदि मा फाइदाजनक हुन्छ। अब हामी विभिन्न रोगहरूमा अन्तमुलको प्रयोग कस्तो गरी र कति मात्रामा गर्नु उपयुक्त हुन्छ भन्ने कुरा अध्ययन गरौं।
अस्थमा रोगीहरूका लागि अन्तमुलको फाइदा
यो प्रदूषणमुक्त वातावरणको कमीका कारण अस्थमा रोगीहरूको समस्याहरू थप जटिल हुनसक्छ। अस्थमाको उपचारमा आयुर्वेदले विभिन्न जडी-बुटीहरूको उल्लेख गरेको छ, र विशेषज्ञहरूका अनुसार, अन्तमुल अस्थमाको उपचारमा अत्यन्त लाभकारी छ। यसका प्रयोगका तरिकाहरू तल उल्लेख गरिएको छ:
1. अन्तमुलका ३ देखि ५ पातहरूलाई ६-७ दिनसम्म चपाउने हो भने अस्थमामा फाइदा पाइन्छ। तर, यसको प्रयोग सधैं आयुर्वेदिक चिकित्सकको सल्लाह अनुसार मात्र गर्नु पर्छ।
2. अन्तमुलका पातहरूलाई कालो मरिचसँग मिलाएर गोली बनाई, बिहान र बेलुका मनतातो पानीसँग सेवन गर्दा अस्थमामा लाभ मिल्दछ।
कुकुर खोकी (कालो खोकी) को उपचारमा अन्तमुलको प्रयोग
कालो खोकीको समस्या जीवाणुहरूको संक्रमणका कारण उत्पन्न हुन्छ। यस समस्यामा, खोकी धेरै दिनसम्म ठीक हुँदैन। यसका उपचारको लागि अन्तमुल (दमबेल) प्रयोग गर्न सकिन्छ।
– २५० मिलिग्राम अन्तमुलको जरा चूर्णमा २५० ग्राम बोझो चूर्ण र १ ग्राम जेठिमधु चूर्ण मिलाएर महसँग सेवन गर्नुहोस्। यसले कालो खोकीलाई केही दिनमै सुधार गर्न मद्दत पुर्याउँछ।
– कालो खोकीको आरम्भिक चरणमा अन्तमुलको उपयोग सबैभन्दा बढी प्रभावकारी मानिन्छ। त्यसैले, कालो खोकीका लक्षण देखिएमा १ ग्राम अन्तमुलको जरा चूर्णको सेवन गर्नु पर्छ। यसले श्वास नलीमा इन्फ्ल्यामेसन र कालो खोकी दुवै समस्यामा आराम पुर्याउँछ।
– १ ग्राम अन्तमुल पञ्चाङ्ग चूर्णमा १ ग्राम जेठिमधु र २५० ग्राम कालो मरिच मिलाएर काढ़ा बनाएर महसँग सेवन गर्दा खोकीमा आराम प्राप्त हुन्छ।
श्वासनलीको इन्फ्ल्यामेसन लाई कम गर्न अन्तमुलको प्रयोग
यदि श्वास नलीमा इन्फ्ल्यामेसन वा श्वासप्रश्वासमा समस्या भइरहेको छ भने, अन्तमुल एक प्रभावकारी औषधि हो। यसका लागि, अन्तमुलका पातहरू र जरा मिलाएर १०-१५ मिलि मात्रामा काढ़ा बनाई सेवन गर्नुहोस्। यदि समस्या गम्भीर छ भने, यो औषधि प्रयोग गर्नुअघि आयुर्वेदिक चिकित्सकको सल्लाह लिनुहोस्।
सिरदर्दको उपचारमा अन्तमुलको उपयोग
दैनिक कार्य र तनावका कारण सिरदर्द हुने सामान्य समस्या हो। सिरदर्दको लागि सधैं पेनकिलर प्रयोग गर्नुको सट्टा, घरेलु उपचार प्रयोग गर्नु राम्रो हुन्छ। अन्तमुल पनि सिरदर्दको उपचारमा उपयोगी छ। यसका लागि, अन्तमुलको जरा पिनेर टाउकोमा लगाएर केही समय विश्राम गर्दा टाउको दुखेको सन्चो हुन्छ ।
झाडापखालालाई नियन्त्रण गर्न अन्तमुलको उपयोग
यदि तपाईंलाई झाडापखाला (अतिसार)को समस्या छ भने, अन्तमुलको प्रयोगले राहत दिन सक्छ।
– अन्तमुलको जरा र पातहरूको काढ़ा बनाइ १०-२० मिलि मात्रामा सेवन गर्दा झाडापखालामा फाइदा पुग्छ।
– अर्को उपाय भनेको अन्तमुलका २-३ पातहरूको रस निकालेर पिउनु हो, जसले अतिसारमा फाइदा पुर्याउँछ।
यसरी, अन्तमुल एक प्रभावकारी आयुर्वेदिक औषधि हो जसले विभिन्न श्वाससम्बन्धी र पाचनसम्बन्धी समस्याहरूमा राहत दिन सक्छ। यसलाई प्रयोग गर्नु अघि सदैव आयुर्वेदिक चिकित्सकको सल्लाह लिनु उपयुक्त हुन्छ।
अन्तमुलको उपयोगी भाग (Useful Parts of Dambel in Nepali)
आयुर्वेदिक विशेषज्ञहरूको अनुसार अन्तमुल वा अन्तमुलका निम्न भागहरूको प्रयोग गर्नु पर्छ:
- जरा
- पात
अन्तमुलको प्रयोग कसरी गर्ने? (How to Use Dambel in Nepali)
अन्तमुलको काढ़ा १०-१५ मिलिलिटरको मात्रा र यसको जरा को चूर्ण २५०-५०० मिलिग्रामको मात्रा मा प्रयोग गर्नुपर्छ। यदि तपाईं गम्भीर रोगको उपचारमा यसको प्रयोग गर्न चाहनुहुन्छ भने आयुर्वेदिक चिकित्सकको सल्लाह लिनुहोस्।
विशेष: अत्यधिक मात्रा मा अन्तमुलको सेवनले वान्ता गर्न सक्छ। त्यसैले यसलाई उचित मात्रामा चिकित्सकको सल्लाह अनुसार सेवन गर्नु पर्छ।
अन्तमुल कहाँ पाइन्छ वा उब्जाइन्छ? (Where is Dambel Found or Grown in Nepali)
अन्तमुल भारतको, असाम, बंगाल, ओडिसा र नेपालका दक्षिण क्षेत्रहरूमा लगभग ९०० मिटरको उचाईसम्म पाइन्छ।
निष्कर्ष:
अन्तमूल (Tylophora indica) एक अत्यन्त प्रभावकारी औषधीय लहरा हो जुन श्वासप्रश्वाससम्बन्धी समस्याहरूको उपचारमा विशेष महत्त्व राख्छ। यसको दम र अन्य श्वस रोगहरूको उपचारमा उपयोगिता पुरानो आयुर्वेदिक परंपरामा प्रमाणित भएको छ। यसका विभिन्न औषधीय गुणहरूलाई वैज्ञानिक दृष्टिकोणबाट अझ बढी अध्ययन गर्ने आवश्यकता छ, जसले यसको स्वास्थ्य लाभलाई अझ स्पष्ट बनाउँछ। यसले पुरानो दम रोगको उपचारमा विशेष प्रभावकारी भूमिका खेल्न सक्छ र भविष्यमा यसलाई नयाँ औषधि विकासमा प्रयोग गर्न सकिन्छ।
अन्तमूलको आयुर्वेदिक महत्त्व र चिकित्सा क्षेत्रमा यसको सम्भावनाहरूको अध्ययन बढ्दै जाँदा, यो पुरानो र नयाँ चिकित्सा पद्धतिहरू बीचको सशक्त कड़ीको रूपमा देखिन्छ।
