अपराजिता Aparajita (Clitoria ternatea) Benefits, Uses, and Medicinal Properties

अपराजिता (Clitoria ternatea L.), जसलाई अंग्रेजीमा “Winged-leaved clitoria” र हिन्दीमा पनि “अपराजिता” भनिन्छ । यो एक बहुवर्षीय लहरा हुने बिरुवा हो जुन मुख्यत: एशियाको उष्णकटिबंधीय क्षेत्रमा पाइन्छ। यो Fabaceae (लेग्युमिनोसी) परिवारमा पर्दछ। यसको फूलहरू प्रायः नीलो वा सेतो रङका हुन्छन्, जुन पुतलिको पखेटाको आकार जस्तो देखिन्छ देखिने भएर यसको नाम “Butterfly pea” पनि राखिएको हो । यसलाई संस्कृतमा ” गोकर्णी ” भनेर पनि चिनिन्छ।

यो बिरुवा नेपाल, भारत, श्रीलङ्का र दक्षिणी एशियाका विभिन्न भागहरूमा पाइन्छ र यसको फूल, पात र जरा पारम्परिक औषधिमा व्यापक रूपमा प्रयोग हुन्छ। अपराजिताको फूललाई विशेष गरी मानसिक क्षमता बढाउने, तनाव कम गर्ने, निद्रा सम्बन्धी समस्याहरूको उपचार गर्ने र अन्य थुप्रै रोगहरूको उपचारमा प्रयोग गर्नका लागि महत्त्वपूर्ण मानिन्छ। यसका साथै, यसको उपयोग सजावट र सौन्दर्यका लागि पनि गरिन्छ, र यसलाई गार्डनहरूमा सजावटका रूपमा रोपाइन्छ।

अपराजिता के हो त?

अपराजिता नेपालमा एक उपयोगी जडीबुटी हो, जसलाई संस्कृतमा ‘विष्णुक्रान्ता’ र ‘गोकर्णी’ भनेर पनि चिनिन्छ। यसका दुई मुख्य प्रजाति छन्—सेतो र नीलो रंगका फूल हुने। नेपाली आयुर्वेदमा यसलाई विभिन्न रोगहरूको उपचारका लागि अत्यन्तै लाभदायक मानिन्छ। अपराजिताको नाम यसको विशेषताबाट आएको हो, जसले असाध्य रोगहरूलाई पनि जित्ने क्षमता राख्छ।

अपराजिताका फाइदाहरू

• सिरदर्दको उपचार: अपराजिताका बिउहरू प्रयोग गर्दा टाउकोको दुखाई कम गर्न सकिन्छ।
• बुद्धि विकास: यसले मानिसको स्मरण शक्ति र मानसिक क्षमतामा सुधार ल्याउँछ।
• वात, पित्त, र कफ नियन्त्रण: यसले शरीरको तीन दोष—वात, पित्त, र कफलाई सन्तुलनमा राख्न मद्दत गर्दछ।
• सुन्निएको कम गर्न: शरीरका विभिन्न भागहरू सुन्निने समस्याको उपचारमा यसको प्रयोग प्रभावकारी मानिन्छ।
• सामान्यदेखि गम्भीर रोगहरूसम्मको उपचार: अपराजिता साधारण रोगदेखि गम्भीर समस्या समाधान गर्न सक्षम छ।

अपराजिताको विशेषताहरू

अपराजिताको बोट सामान्यतया झाडीदार र नरम हुन्छ। यसको फूलहरू प्रायः वर्षा ऋतुमा फुल्ने गर्छन्। फूलको आकार गाईको कानसँग मिल्दोजुल्दो हुने भएकाले यसलाई ‘गोकर्णी’ पनि भनिन्छ। नीलो रंगका फूल भएका अपराजिताका दुई प्रकार छन्:

1. एक तहका फूल हुने
2. दुई तहका फूल हुने

यस वनस्पतिको प्रयोग गर्दा धेरैजसो अवस्थामा रोगहरूबाट मुक्ति पाइने भएकाले यसलाई अपराजिता भनेर चिनिएको हो।

अपराजिता केवल घर र बगैंचाको शोभा बढाउन मात्र नभई, स्वास्थ्य समस्याहरू समाधान गर्न पनि उत्तिकै उपयोगी छ। महिला, पुरुष, बालबालिका, र वृद्धवृद्धाहरूका विभिन्न रोगहरूको उपचारमा यसको उपयोगले धेरै फाइदा पुर्‍याउँछ। यसको सेतो र नीलो फूलहरू मात्र नभई यसको बिउ, पात र जराहरू पनि औषधीय गुणले भरिपूर्ण छन्।

यस्तो बहुउपयोगी जडीबुटीलाई आयुर्वेदिक उपचारमा समावेश गरेर लाभ उठाउन सकिन्छ।

अपराजिता (Aprajita) को विभिन्न भाषामा नामहरू

अपराजिता भनेर चिनिने यो औषधीय वनस्पतिलाई विभिन्न भाषामा भिन्न नामले चिनिन्छ। यसको वैज्ञानिक नाम Clitoria ternatea L. (क्लाइटोरिया टर्नेटिया) हो भने यसको अंग्रेजी नाम Butterfly Pea (बटरफ्लाई पी) हो। यसलाई Blue Pea (ब्लू पी) र Pigeon Wings (पिजन विंग्स) पनि भनिन्छ। यो वनस्पति औषधीय गुणहरूले भरिपूर्ण छ।

विभिन्न भाषामा अपराजिता:

• नेपाली: अपराजिता
• संस्कृत: गोकर्णी, गिरिकर्णी, योनिपुष्पा, विष्णुक्रान्ता, अपराजिता
• हिन्दी: अपराजिता, कोयल, कालिजार
• उर्दू: माजेरीयुनीहिन्दी
• बंगाली: गोकरन, अपराजिता
• अरबी: बजरूल्मजारियुन-ए-हिंदी
• फारसी: दरख्ते बिखेहयात

यो फूल औषधीय प्रयोगका लागि निकै महत्वपूर्ण मानिन्छ। यसको उपयोग पाचन प्रणाली सुधार्न, तौल घटाउन, र मानसिक स्वास्थ्यका लागि गरिन्छ। नेपाली जडीबुटीहरूको उपयोगमा यसको पनि विशेष भूमिका छ।

अपराजिता (Aparajita) का फाईदा र उपयोगहरू

१. माइग्रेनको उपचारमा अपराजिताको उपयोग

अपराजिताको फल, बिउ र जरा समान भागमा लिएर पानीसँग पिनेर यसको केही थोपा नाकमा हाल्दा माइग्रेन (अर्धकपाल) को दुखाइमा राहत मिल्छ। यसको जरा कानमा बाँध्दा पनि फाइदा हुन्छ।

२. आँखाको समस्यामा अपराजिताको लाभ

सेतो अपराजिता र पुनर्नवाको जरा बराबर भागमा लिएर त्यसमा जौको चूर्ण मिलाएर पेस्ट बनाउनुहोस्। यसलाई सुकाएर पानीसँग घोटेर आँखा वरिपरि लगाउँदा आँखा सम्बन्धी समस्याहरू ठीक हुन्छन्।

३. कानको दुखाइमा अपराजिताको उपयोग

अपराजिताको पातको रसलाई तताएर कान वरिपरि लगाउँदा कानको दुखाइमा राहत मिल्छ।

४. दाँतको दुखाइमा अपराजिताको लाभ

अपराजिताको जरा पिनेर त्यसमा कालो मरिचको धुलो  मिलाउनुहोस्। यो पेस्टलाई मुखमा राख्दा दाँतको दुखाइमा तुरुन्त फाइदा हुन्छ।

५. घाँटीका रोगहरूमा अपराजिताको प्रभाव

१० ग्राम अपराजिताको पातलाई ५०० मिलीलीटर पानीमा उमालेर आधा घटेपछि छानेर तयार गरिएको काढा पानीले कुल्ला तथा गार्गिल गरेमा टन्सिल र घाँटीको घाउ निको हुन्छ।

६. अपच र पाचन प्रणालीको सुधारमा उपयोग

पुष्य नक्षत्रमा अपराजिताको जरा उखालेर गाईको दूध वा घिउसँग यसको चूर्ण सेवन गर्दा अपच र पेटको जलनबाट छुटकारा पाइन्छ।

७. खोकिमा अपराजिताको फाइदा

अपराजिताको जराबाट बनाइएको सर्बत खोकि, श्वासप्रश्वास सम्बन्धी रोग र बालबालिकाको कुकुर खोकिमा लाभदायक हुन्छ।

८. पेटको समस्या समाधानमा अपराजिता

अपराजिताको बिउ भुटेर चूर्ण बनाएर बाख्रीको दूध वा घिउसँग सेवन गर्दा पेटको ग्यास, पेट्मा पानी जम्ने समस्या , रक्तअल्पता र पेट दुखाइमा फाइदा हुन्छ।

९. पिशाब सम्बन्धी रोगको उपचारमा अपराजिताको उपयोग

१-२ ग्राम अपराजिताको जराको चूर्णलाई तातोपानी वा दूधसँग दिनमा २-३ पटक सेवन गर्दा पिशाब पोल्न ठीक हुन्छ। पिशाब कम आएको भए पनि यसले समस्या समाधान गर्छ।

१०. अण्डकोष सुन्निएको मा उपयोग

अपराजिताको बिउ पिनेर तताई लेप गर्दा अण्डकोषको सूजन कम हुन्छ।

११. गर्भपात रोक्न अपराजिताको लाभ

सेतो अपराजिताको बोक्रा वा पातलाई बाख्रीको दूधमा पिनेर महमा मिसाई सेवन गर्दा गर्भपातको समस्या समाधान हुन्छ।

१२. सामान्य प्रसवका लागि उपयोगी

अपराजिताको लहरो महिलाको कम्मरमा बाँध्दा प्रसव सजिलो हुन्छ।

१३. जोर्निको दुखाइमा राहत दिन उपयोगी

अपराजिताको पातको पेस्ट जोर्नीमा लगाउँदा जोर्निको दुखाइमा आराम मिल्छ। जराको चूर्ण तातोपानीसँग सेवन गर्दा पनि फाइदा हुन्छ।

१४. सेतो कुष्ठ (सेतो दाग) मा अपराजिताको प्रभाव

सेतो अपराजिताको जरा पिनेर लेप गर्दा १५-३० दिनभित्रै सेतो कुष्ठ ठीक हुन थाल्छ।

१५. मानसिक स्वास्थ्यमा फाइदाजनक

अपराजितामा रहेको मेध्य गुणले डिप्रेसन र मानसिक तनाव कम गर्न मद्दत गर्दछ।

१६. हृदय स्वास्थ्यका लागि लाभदायक

अपराजिताका बिउले कोलेस्ट्रोल नियन्त्रणमा राखेर हृदयलाई स्वस्थ राख्न मद्दत गर्दछ।

१७. फाइलेरिया (हात्तीपाउ) मा उपचार

१०-२० ग्राम अपराजिताको जराको लेप र पातको पेस्ट बनाएर तातोपानीले सेक्दा हात्तीपाउ कम हुन्छ।

१८. घाउ र फोका निको पार्न

अपराजिताका पातको पोको बाँधेर ठन्डा पानी छर्कँदा घाउ छिटै निको हुन्छ।

१९. मधुमेहमा अपराजिताको फाइदा

अपराजितामा भएको एन्टी-डायबेटिक गुणले चिनी रोगलाई नियन्त्रण गर्न मद्दत गर्दछ।

२०. दृष्टी सुधारमा उपयोगी

अपराजितालाई नेत्र रोगहरूको उपचारका लागि प्रयोग गर्न सकिन्छ।

यसरी अपराजिता एक अद्भुत औषधीय गुणले भरिपूर्ण बिरुवा हो, जसले विभिन्न रोगहरूको उपचार गर्न र स्वास्थ्यमा सुधार गर्न मद्दत गर्दछ।

अपराजिता (Aparajita) का उपयोग र विशेष जानकारी

अपराजिताका उपयोगी भागहरू:

• जरा
• जराको बोक्रा
• पात
• फूल
• बीउ

विशेष जानकारी: सेतो अपराजिता औषधीय गुणका दृष्टिले झनै प्रभावकारी मानिन्छ।

अपराजिताको सेवन विधि (How to Consume Aparajita):

• रस: १० मिलिग्राम
• चूर्ण: १–२ ग्राम

धेरै फाइदा लिनका लागि चिकित्सकको सल्लाहअनुसार अपराजिताको प्रयोग गर्नु उपयुक्त हुन्छ।

अपराजिता कहाँ पाइन्छ वा उमारिन्छ?

अपराजिता प्रायः घरमा शोभाका लागि रोप्ने बोट हो। यसको फूल विशेषतः वर्षा ऋतुमा फुल्छ। यो बोट बगैंचामा, घरको वरपर, तथा जंगल क्षेत्रमा सामान्य रूपमा पाइन्छ।

निष्कर्ष:

अपराजिता (Clitoria ternatea) एक मूल्यवान बिरुवा हो जसले पारम्परिक र आधुनिक चिकित्सा, साथै सौन्दर्य र सजावटमा पनि महत्त्वपूर्ण स्थान ओगटेको छ। यसको औषधीय गुणहरूको कारण यो पुरानो समयदेखि नै स्वास्थ्य सम्बन्धी समस्या समाधान गर्न प्रयोग हुँदै आएको छ र आजको समयमा पनि यसको वैज्ञानिक अध्ययन जारी छ। यसको नीलो फूलहरूको आकर्षणले यसलाई बगैंचामा सजावटको रूपमा लोकप्रिय बनाएको छ।

यसको चिकित्सा गुणहरूको अधिक अध्ययनले यसलाई भविष्यमा थप स्वास्थ्य उपचारका लागि उपयोगी बनाउने संभावना देखिन्छ। यसको प्रयोग पारम्परिक र आधुनिक चिकित्सा दुवै क्षेत्रमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छ। अपराजिता बिरुवा सौन्दर्य र स्वास्थ्यको आदानप्रदानको प्रतीकको रूपमा रहिरहनेछ।