ज्योतिष्मती भन्नाले आयुर्वेदिक चिकित्सामा प्रयोग हुने एक औषधीय बोटबिरुवालाई जनाउँछ। यसलाई संस्कृतमा “ज्योतिष्मती” वा “मालकङ्गनी” भनिन्छ भने नेपालीमा यसलाई “मालकांगनी” वा “मालकांग्नी” भन्ने गरिन्छ। यो बोटबिरुवा प्रायः एसिया, विशेष गरी भारत, नेपाल, चीन, र थाइल्याण्ड जस्ता देशहरूमा पाइन्छ। ज्योतिष्मतीको बीउ र तेल आयुर्वेदमा धेरै रोगहरूको उपचारको लागि प्रयोग गरिन्छ। यसले शारीरिक कमजोरी, जोर्निको दुखाई, तन्त्रिका तन्त्र सम्बन्धी समस्या, र मानसिक स्वास्थ्यलाई सुधार गर्न मद्दत गर्छ। यसको औषधीय गुणहरूले गर्दा यो परम्परागत चिकित्सामा महत्त्वपूर्ण मानिन्छ।
ज्योतिष्मतीलाई मालकांगनी (Malkangni) पनि भनिन्छ। धेरै पुराना आयुर्वेदिक ग्रन्थहरूमा ज्योतिष्मती (मालकांगनी) का फाइदाहरू बारे उल्लेख गरिएको छ। ज्योतिष्मतीको तेलले वात–कफको उपचार गर्छ। यसले पेटका जुका, किटाणुहरु मार्छ। डायबिटीजमा पनि मालकांगनीका धेरै फाइदाहरू छन्। धेरै वर्षदेखि मिर्गी र कुष्ठ रोगको उपचारका लागि ज्योतिष्मतीको प्रयोग गरिँदै आएको छ।
ज्योतिष्मतीका फाइदाहरू (Jyotishmati Benefits in Nepali)
आयुर्वेद अनुसार, ज्योतिष्मतीले घाउ, पित्त र पेट दुखाइमा पनि फाइदा गर्छ। यसले भोक बढाउँछ । यसबाहेक, मालकांगनीले स्मरणशक्ति बढाउनमा पनि मद्दत गर्छ। अब हामी ज्योतिष्मतीका अन्य फाइदाहरू बारे जान्ने छौं।
ज्योतिष्मती के हो? (What is Jyotishmati (Malkangni) in Nepali?)
ज्योतिष्मती (मालकांगनी) कडा, तीखो, कसैलो र न्यानो स्वभावको हुन्छ। ज्योतिष्मतीको काण्ड छोएमा खस्रो लाग्छ। यसका फलहरू लगभग गोलाकार र चिल्लो हुन्छन्। काँचो हुँदा यी हरियो हुन्छन्, तर पाकेपछि पहेंलो हुन्छन्। यसका फलहरूभित्र १ देखि ६ सम्म बीजहरू हुन्छन्। यी बीजहरू चुच्चो वा अण्डाकार, गाढा रातो खोलले ढाकिएका हुन्छन्।
ज्योतिष्मती (Jyotishmati) औषधीय गुणले भरिपूर्ण एक वनस्पति हो, जसका फल, पात र जराहरूले धेरै प्रकारका रोगहरूको उपचार गर्न प्रयोग गरिन्छ। यसको बोट लगभग १० मिटर लामो र झाडीदार हुन्छ। यसका बोटहरू कहिलेकाहीँ अग्ला रूखहरूमा चढ्छन्। यसका कोमल र पातला हाँगाहरू तलतिर झुकेका हुन्छन्। जब यी हाँगाहरूमा फूल र फल लाग्छन्, तब यी अझ तल झुक्छन् र हावाले एताउता झुल्छन्।
अन्य भाषाहरूमा ज्योतिष्मतीका नामहरू (Names of Jyotishmati in Different Languages)
ज्योतिष्मती (Jyotishmati) को वानस्पतिक नाम सिलास्ट्रस पैनिकुलेटस (Celastrus paniculatus Willd.), Syn-Catha paniculata Scheidw., Celastrus utansRoxb) हो। यो सिलेस्ट्रसी (Celastraceae) परिवारको बोट हो। ज्योतिष्मतीलाई देश र विदेशमा फरक–फरक नामहरूले चिनिन्छ, जस्तैः-
- हिन्दी – मालकांगनी, मालकौनी, मालटांगुन
- अङ्ग्रेजी – स्टाफ ट्री (Staff tree), ब्लेक आइल ट्री (Black oil tree), इन्टेलेक्ट ट्री (Intellect tree), क्लाइविंग स्टाफ ट्री (Climbing staff tree)
- संस्कृत – ज्योतिष्मती, पारावतपदी, काकाण्डकी, कंगुणिका, पीततैला, कट्वीका, वेगा, कट्भी
- उर्दू – मालकांगुनी (Malakanguni)
- बंगाली – लताफटकी (Lataphataki), बनउच्छे (Banuche), मालकांगनी (Malkangni)
- नेपाली – इहोरो (Ihoro)
- अरबी – हब्बे किलकिल् (Habbe kilkil), मालकाग्नी (Malkangini)
- फारसी – काल (Kaal)
ज्योतिष्मतीको फाइदाहरू
ज्योतिष्मती (मालकांगनी) का प्रयोग रोगहर गुणले भरपूर्ण औषधिक रूपमा गरिन्छ। यसले धेरै स्वास्थ्य समस्याहरूमा फाइदा गर्छ। तल ज्योतिष्मतीको फाइदाहरू र प्रयोगका बारेमा विस्तृत जानकारी दिइएको छ:
१. टाउको दुखाइमा ज्योतिष्मतीको फाइदा
धेरै मानिसहरू टाउको दुखाइबाट पीडित हुन्छन्। यस्तो अवस्थामा ज्योतिष्मती (मालकांगनी) को पात र जरा पिसेर निधारमा लगाउनुहोस्। यसले टाउको दुखाइबाट राहत दिन्छ।
२. आँखाका रोगमा ज्योतिष्मतीको फाइदा
ज्योतिष्मतीको तेल खुट्टाको पैतलामा मालिस गर्नाले आँखाका रोगहरू नाश हुन्छन् र आँखाको दृष्टि बढ्छ।
३. फोक्सो सुन्निएमा ज्योतिष्मतीको प्रयोग
ज्योतिष्मतीको जरा पिसेर छातीमा लेप गर्नाले फोक्सो सुन्निएको कम हुन्छ। उत्तम नतिजाको लागि आयुर्वेदिक चिकित्सकको सलाह लिनुहोस्।
४. पेटका रोगमा ज्योतिष्मतीको फाइदा
ज्योतिष्मतीको तेल १-५ बूँद, सज्जीखार ६० मिग्रा र हिङ ६० मिग्रा दुधसँग १५ दिन वा १ महिनासम्म सेवन गर्नाले पेटका रोगहरू नाश हुन्छन्।
५. फिस्टुलामा ज्योतिष्मतीको फाइदा
फिस्टुला (Fistula) को उपचारमा ज्योतिष्मती धेरै फाइदाजनक औषधि हो। रसांजन, बेसार, दन्ती, ज्योतिष्मती, कागतीको पात र मञ्जिष्ठ गाईमूत्रमा पिसेर लेप गर्नाले फिस्टुला मा लाभ हुन्छ।
६. पायल्समा ज्योतिष्मतीको गुण
पायल्सको उपचारमा ज्योतिष्मतीको जरा चौलानिमा पिनेर कालो मरिचको चूर्ण मिसाएर लेप गर्नाले पायल्समा फाइदा हुन्छ। रगत बग्ने पायल्समा ज्योतिष्मतीको बीउ पिसेर लगाउनाले लाभ हुन्छ।
७. पिशाब सम्बन्धी रोगमा ज्योतिष्मतीको फाइदा
ज्योतिष्मतीको २-५ बूँद तेल लस्सीमा मिसाएर पिउनाले पिशाब सम्बन्धी रोगहरू नाश हुन्छन्।
८. महिनावारी विकारमा ज्योतिष्मतीको प्रयोग
महिनावारी विकारमा ज्योतिष्मतीको प्रयोग गर्नाले राम्रो नतिजा आउँछ। घन्टिफुलको फूल काँजीसँग पिसेर घ्यूमा पकाएको ज्योतिष्मतीको पात मिसाएर सेवन गर्नाले महिनावारी चक्र नियमित हुन्छ।
९. नपुंसकतामा ज्योतिष्मतीको फाइदा
ज्योतिष्मतीको १-२ बीउको चूर्ण खीरमा मिसाएर खानाले नपुंसकताको समस्या नाश हुन्छ। ज्योतिष्मतीको तेल ५-१० बूँद पानमा लगाएर दिनमा दुई पटक खानाले नपुंसकतामा लाभ हुन्छ।
१०. जोर्नी दुख्ने समस्यामा ज्योतिष्मतीको फाइदा
जोर्नी दुख्ने समस्यामा ज्योतिष्मतीको बीउको ५०० मिग्रा चूर्ण महसँग खानाले जोर्नी दुख्ने समस्या नाश हुन्छ। ज्योतिष्मतीको तेल जोर्नीमा लगाउनाले सुजन कम हुन्छ।
११. शरीरको दुखाइमा ज्योतिष्मतीको प्रयोग
शरीरको कुनै पनि भागमा दुखाइ भएमा ज्योतिष्मतीको बीउ र पात पिसेर दुखाइ भएको ठाउँमा लगाउनाले दुखाइ नाश हुन्छ।
१२. घाउ भर्नमा ज्योतिष्मतीको फाइदा
ज्योतिष्मतीको काढा बनाएर घाउ धुनाले घाउमा सुधार हुन्छ। ज्योतिष्मतीको प्रयोग गर्नाले घाउ चाँडै भर्छ।
१३. छालाका रोगमा ज्योतिष्मतीको फाइदा
ज्योतिष्मतीको बीउको तेल छालामा लगाउनाले छालाका रोगहरूमा लाभ हुन्छ। बीउको चूर्ण गाईमूत्रसँग पिसेर लगाउनाले एक्जिमामा फाइदा
ज्योतिष्मतीको उपयोगी भागहरू
ज्योतिष्मतीका निम्न भागहरू औषधिक प्रयोगका लागि उपयोगी छन्:
- पात: विभिन्न रोगहरूको उपचारमा प्रयोग गरिन्छ।
- बीउ: चूर्ण वा तेलको रूपमा प्रयोग गरिन्छ।
- फूल: औषधिक गुणले भरपूर्ण।
- तेल: धेरै रोगहरूको उपचारमा प्रभावकारी।
- जरा: पिसेर लेप वा काढाको रूपमा प्रयोग गरिन्छ।
ज्योतिष्मतीको सेवन विधि
ज्योतिष्मतीलाई निम्न तरिकाले प्रयोग गर्न सकिन्छ:
- तेल: ५-१० बूँद (मालिस वा सेवन गर्न सकिन्छ)।
- चूर्ण: ५०० मिग्रा (मह वा पानीसँग मिसाएर खान सकिन्छ)।
- काढा: पात वा जराको काढा बनाएर पिउन सकिन्छ।
ज्योतिष्मतीको नुक्सान (Side Effects of Jyotishmati)
ज्योतिष्मतीको प्रयोग सामान्यतया सुरक्षित मानिन्छ, तर केही अवस्थामा यसले निम्न नुक्सानहरू गर्न सक्छ:
- अधिक मात्रामा सेवन गर्दा पेट दुख्ने वा अपच (पाचन समस्या) हुन सक्छ।
- गर्भवती महिलाहरूले यसको प्रयोग गर्नु अघि चिकित्सकको सलाह लिनु पर्छ।
- केही मानिसहरूमा एलर्जीको समस्या हुन सक्छ।
त्यसैले, ज्योतिष्मतीलाई औषधिक रूपमा प्रयोग गर्दा सही मात्रा र विधि अपनाउनु जरूरी छ।
ज्योतिष्मती कहाँ पाइन्छ वा उगाइन्छ? (Where is Jyotishmati Found or Grown?)
ज्योतिष्मती (Celastrus paniculatus) मुख्यतया भारत, नेपाल, श्रीलंका, र दक्षिण पूर्व एशियाका पहाडी क्षेत्रहरूमा पाइन्छ। यो लगभग १२०० मिटरको उचाइमा उत्पादन हुने पर्णपाती जंगलहरूमा पाइन्छ। यसको बोट बढ्दै जाँदा लहराको रूपमा फैलिन्छ र यसका पात, फूल, बीउ, र जरा औषधिक गुणले भरपूर्ण हुन्छन्।
निष्कर्ष
ज्योतिष्मती (मालकांगनी) एक बहुउपयोगी औषधि हो जसले धेरै स्वास्थ्य समस्याहरूको समाधान गर्न सक्छ। यसले टाउको दुखाइ, आँखाका रोग, पेटका रोग, पायल्स, पिशाब सम्बन्धी रोग, जोर्नी दुख्ने समस्या, छालाका रोग, र अन्य धेरै रोगहरूमा फाइदा गर्छ। तर, यसको प्रयोग सही मात्रा र विधिमा गर्नु जरूरी छ। कुनै पनि औषधिक प्रयोग गर्नु अघि आयुर्वेदिक चिकित्सकको सलाह लिन नबिर्सनुहोस्।
ज्योतिष्मती प्रकृतिको एक अनमोल उपहार हो जसले मानव जीवनलाई स्वस्थ र सुखी बनाउन मद्दत गर्छ। यसको सही प्रयोगले धेरै रोगहरूबाट मुक्ति पाउन सकिन्छ।
