Benefits of Neem Tree नीमका फाइदा

नीमको बोटसँग सायदै कोही अपरिचित होलान्। यसको तितोपनाले चिनिने नीम स्वास्थ्यका लागि अत्यन्त लाभदायक मानिन्छ। धेरैलाई थाहा छ, नीम तितो भए पनि यसको उपयोगले विभिन्न रोगहरूसँग लड्न सहयोग पुर्‍याउँछ। तर, नीमका फाइदाहरू के-के हुन् र यसलाई कुन-कुन रोगहरूमा प्रयोग गर्न सकिन्छ भन्ने कुरा धेरैलाई थाहा नहुन सक्छ। आफ्ना बहुमूल्य गुणहरूको कारणले नीमलाई “धरतीको कल्पवृक्ष” पनि भनिन्छ। सामान्यतया, मानिसहरू नीमलाई घाउ, छालाका समस्या, र रगत सफा गर्नका लागि प्रयोग गर्छन्। तर, वास्तवमा, नीमका फाइदा अन्य धेरै रोगहरूमा पनि पाइन्छ।

नीमका फाइदा

नीमका पातहरूको काढा घाउ सफा गर्न कार्बोलिक साबुनभन्दा बढी प्रभावकारी हुन्छ। कुष्ठ र अन्य छालाका समस्यामा पनि नीम निकै लाभदायक छ। यसको प्रत्येक भागमा रगत सफा गर्ने गुण भरिएको हुन्छ। नीमको तेल (Neem Oil)ले टिबी (क्षयरोग) उत्पन्न गर्ने तीन प्रकारका जीवाणुहरूको नाश गर्न मद्दत गर्छ। साथै, नीमका पातहरूको गाढा लेपले क्यान्सर बढाउने कोशिकाहरूको वृद्धि रोक्ने क्षमता राख्छ।

नीम के हो?

नीम (Azadirachta indica) दक्षिण एसियाली मूलको पूर्ण पतझड बोट हो, जसको उचाइ १५ देखि २० मिटर (५०-६५ फिट)सम्म हुन्छ। कहिलेकाहीँ यो ३५ देखि ४० मिटर (११५-१३१ फिट)सम्म अग्लो हुन सक्छ। यसको हाँगाहरू निकै फैलिएको हुन्छन्। काण्ड सीधा र छोटो हुन्छ, जसको व्यास १.२ मिटरसम्म पुग्न सक्छ।

यसको बोक्रा कडा र चिरिएको हुन्छ। यसको रंग सेतो-खैरो, रातो वा खैरो-जस्तो देखिन्छ। २०-४० सेमी (८ देखि १६ इन्च) लामो पातहरूको लहरामा २० देखि ३१ गाढा हरियो रङका पातहरू हुन्छन्। यसका फूल सेता र सुगन्धित हुन्छन्। यसको फल चिल्लो र अण्डाकार आकारको हुन्छ, जसलाई निबौली भनिन्छ। फलको बोक्रा पातलो, गुदी तथा रेशेदार हुन्छ, जसको स्वाद तितो-चिल्लो हुन्छ। फलभित्रको गुठी सेतो र कडा हुन्छ, जसमा एउटा वा कहिलेकाहीँ दुईदेखि तीन बीउ हुन सक्छ।

नीमको उपयोग

नीमलाई विभिन्न रोगहरूको उपचारमा उपयोग गर्न सकिन्छ, जस्तै:

1. छाला रोगहरूमा: छालासम्बन्धी समस्या हटाउन नीमका पातको काढा प्रभावकारी हुन्छ।
2. रगत सफा गर्न: नीमको सेवनले रगत सफा गर्ने र संक्रमणको सम्भावना घटाउने काम गर्छ।
3. पिशाब सम्बन्धी रोगहरूमा: नीमले पिशाबमा जलन हटाउन र संक्रमण रोक्न सहयोग पुर्‍याउँछ।
4. जोर्नी दुख्ने समस्यामा: नीमको तेलले जोर्नीमा मल्दा दुखाइ कम हुन्छ।

नीमका अन्य फाइदा

नीमले शारीरिक इन्फ्ल्यामेस (सुन्निने समस्या) कम गर्न मद्दत गर्छ। यसको पातको काढाले झाडापखाला जस्ता समस्यामा समेत राहत दिन सक्छ। साथै, नीमका विभिन्न भागहरूको उपयोगले क्यान्सर र अन्य दीर्घकालीन रोगहरू रोक्न सकिन्छ।

नीमको वानस्पतिक नाम अर्थात् लैटिन भाषामा Azadirachta indica (L.) A. Juss. हो। यसको पर्यायवाची नाम Melia indica (A. Juss.) Brantis पनि हो। यो मीलिएसी (Meliaceae) कुलको एक महत्वपूर्ण औषधीय बोट हो। अंग्रेजी र विविध भाषामा यसका नामहरू यसप्रकार छन्:

नीमका नामहरू विभिन्न भाषामा:

हिन्दी: नीम, निम्ब
अंग्रेजी: मार्गोसा ट्री (Margosa tree), नीम (Neem)
संस्कृत: निम्ब, पिचुमर्द, पिचुमन्द, तिक्तक, अरिष्ट, हिङ्गुनिर्यास, सर्वतोभद्र, मालक, अर्कपादप, छर्दन, हिजु, काकुल, निम्बक, प्रभद्र, पूकमालक, पीतसारक, गजभद्रक, सुमना, सुभद्र, शुकप्रिय, शीर्षपर्ण, शीत, धमन, अग्निधमन
उर्दू: नीम (Neem)
बंगाली: निम (Nim), निमगाछ (Nimgachh)
नेपाली: नीम (Neem)
अरबी: अजाडेरिखत (Azadirakht), मरगोसा (Margosa), निम (Nim)
फारसी: नीब (Neeb), निब (Nib), आजाद दख्तुल हिंद (Azad Dakhtul Hind)
नीम विभिन्न भाषामा फरक नामले चिनिए पनि यसको औषधीय र सांस्कृतिक महत्त्व सबैमा समान छ। यसको काण्ड), पात, र बोक्रा औषधि बनाउनका लागि प्रयोग गरिन्छ। साथै, यसको प्रयोग झाडापखाला, इन्फ्ल्यामेस, र पिशाब सम्बन्धी रोगको उपचारमा निकै लाभदायक मानिन्छ।

१. कपालको समस्यामा नीमको फाइदा

नीम कपालका लागि अत्यन्त लाभदायक छ। यसको प्रयोगले कपाल झर्ने, चाँडै फुस्रो हुने समस्या समाधान गर्न सकिन्छ।

• कपाल कालो बनाउन:
  • नीमका बीउलाई भांग्राको रस र असनको बोक्राको काढामा भिजाएर छायामा सुकाउनुस्। यसलाई पटक–पटक दोहोर्याएर तेल निकाल्नुस्। उक्त तेललाई नाकमा दिनको २-२ थोपा हाल्दा चाँडै सेतो भएका कपाल कालो हुन्छन्।
  • यस प्रक्रियामा मात्र दूध र पकाइएको चामल खाने सल्लाह दिइन्छ।
• कपाल झर्ने समस्या रोक्न:
  • नीमका पातलाई पानीमा उमालेर, चिसो भएपछि उक्त पानीले कपाल धोए कपाल बलियो हुन्छ।
  • यदि टाउकामा पिलो आउँछ र पिप बग्छ भने नीमको काढाले टाउको धुने र नीमको तेल लगाउने गर्दा छिटो लाभ हुन्छ।
• जुम्रा लिखा हटाउन:
  • नीमका बीउ पिसेर लगाउनुहोस् वा नीमका पातको काढाले कपाल धुनुहोस्।

२. टाउकोको दुखाइमा नीमको प्रयोग

• माइग्रेनमा:
  • सुकेको नीमको पात, कालो मरिच र चामल बराबर मात्रामा पिसेर चूर्ण बनाउनुहोस्। टाउको दुख्ने दिशाको नाकमा यो चूर्ण एक चिम्टी राख्दा लाभ हुन्छ।
  • नीमको तेल निधारमा लगाउँदा पनि टाउको दुखाइ कम हुन्छ।

३. नाथ्री फुट्ने समस्या (नाकबाट रगत बग्ने समस्या)

• नीमका पात र ज्वानो समान मात्रामा पिसेर कनपट्टीमा लगाउँदा नाथ्री फुट्ने समस्या (नकसीर )रोक्न मद्दत हुन्छ।

४. कानको समस्यामा नीमको उपयोग

• कान बग्ने समस्या रोक्न:
  • नीमको रसमा मह मिलाएर दिनको दुईपटक कानमा २–२ थोपा हाल्नुस्। यसले पिप बग्ने समस्या समाधान गर्छ।
  • नीम तेल र महको मिश्रणमा रूई भिजाएर कानमा राख्दा पनि लाभ हुन्छ।

५. आँखाको रोगमा नीमको फाइदा

• आँखाको दुखाइ र इन्फ्ल्यामेसमा:
  • जुन आँखामा दुखाइ छ, त्यस विपरीत दिशाको कानमा नीमका कोमल पातको रस २–२ थोपा हाल्नुस्।
  • आँखाको वरपर सुन्निने र दुख्ने समस्यामा नीमको पात र सुकेको अदुवाको मिश्रण तयार गरेर आँखामा पट्टी बाँध्नुस्।
• मोतियाबिन्द उपचारमा:
  • नीमको बीउको चूर्णलाई गाजलको रूपमा लगाउँदा लाभ हुन्छ।

६. दाँत र मुखको रोगमा नीमको प्रयोग

• नीमको दातुनले दाँत सफा गर्नाले मुखको दुर्गन्ध, गिजाबाट रगत बग्ने, र छालाका रोग हटाउन मद्दत गर्छ।
• नीमको बोक्रा पिसेर बनेको पाउडरले दाँत माझ्नाले मुखका रोगहरू निको हुन्छन्।

७. पेटसम्बन्धी रोगमा नीमको फाइदा

• अपच र एसिडिटी:
  • नीमको रुखको बोक्रा, धनियाँ, र अदुवा मिलाएर बनाइएको काढा बिहान–बेलुका पिउँदा अपच र एसिडिटी कम हुन्छ।
• झाडापखालामा:
  • नीमको बोक्राको काढा बनाइ दिनको तीनपटक पिउँदा झाडापखाला बन्द हुन्छ।

८. दम रोगमा नीमको उपयोग

• शुद्ध नीमको तेल पानसँग मिलाएर सेवन गर्दा दम रोगमा लाभ हुन्छ।

९. छाला (बोक्रा) रोग र फोका हटाउन:

• नीमको काढाले दैनिक नुहाउँदा छालाका रोग हट्छन्।
• नीमका गर्भनिरोधकका लाभ (Neem Benefits as Contraceptive in Nepali)
  नीमको शुद्ध तेलमा रूईको टुक्रा भिजाएर सहवास अघि योनि भित्र राख्दा गर्भ बस्दैन।
• 10 ग्राम नीमको गुदलाई २५० मिली पानीमा घोलेर कपडाबाट छान्नुहोस्। यस पानीमा ४५ सेमी लम्बा र ४५ सेमी चौडा सफा मलमलको कपडा भिजाएर छायामा सुकाउनुहोस्। सुकिसकेपछि ०.३ सेमी व्यासका गोलो टुक्रा काटेर सफा शीशीमा राख्नुहोस्। सहवास अघि एक टुक्रा योनि भित्र राख्नुहोस्। यसले गर्भ रोकिन्छ। एक घण्टा पछि यसलाई निकालेर फेंकिदिनुहोस्।
• जोर्नी दुख्ने रोगमा नीमको फाइदा (Benefits of Neem in Gout Disease in Nepali)
  नीमका पात २० ग्राम र तितो परवलका पात २० ग्रामलाई ३०० मिली पानीमा उमाल्नुहोस्। एक चौथाई कप बचिसकेपछि मह मिसाएर बिहान र बेलुका सेवन गर्दा रगत  सफा हुन्छ र वात दोष शान्त हुन्छ। यसबाट जोर्नी दुख्ने रोगमा आराम पाइन्छ। साथै, नीमका पातहरूलाई काँजी वा मोही मा उमालेर जोर्नीमा लेप गर्नु आवश्यक छ।
  २० ग्राम नीमको बोक्रा लाई पानीसँग राम्रोसँग पिसेर दुखेको स्थानमा लेप गर्नुहोस्। यसबाट ३-४ पटकमा जोर्नीको दुखाइमा राहत मिल्छ।
  १०-२० बूँद नीमको बोक्रा को अर्कलाई २-४ दिनसम्म सेवन गर्नुहोस्। यसको २ घण्टा पछि ताजा रोटीमा घिउ हालेर खानुहोस्। यसबाट जोर्नी दुख्ने रोगमा मा फाइदा हुन्छ र अन्य प्रकारका दुखाइ पनि हट्न सक्छ।
• हात्तीपाइले रोगमा नीमका फाइदाहरू (Benefits of Neem in Elephantiasis in Nepali)
  नीमको रुखको बोक्रा र खदिर १०-१० ग्रामलाई ५० मिली गोमूत्रमा पिसेर छान्नुहोस्। यसमा ६ ग्राम मधु मिसाएर बिहान, दिउँसो र साँझ सेवन गर्दा हात्तीपाइले (फाइलेरिया) रोगमा आराम पाइन्छ।
•  ठेउलामा नीमका फाइदाहरू (Benefits of Neem in Chickenpox in Nepali)
  नीमका सात लाल कोमल पात र सात दाना कालो मरिचलाई मिलाएर एक महिना नियमित खानाले एक वर्षसम्म ठेउला नहुने सम्भावना हुन्छ।
  नीमका बीज, बर्रोको बीज बेसारलाई बराबर मात्रामा लिइ, चिसो पानीमा पिसेर केही दिनसम्म सेवन गर्दा ठेउला लाग्ने सम्भावना कम हुन्छ।
  तीन ग्राम नीमका कोंपलहरूलाई १५ दिनसम्म खानेले छ महिनासम्म ठेउला को समस्या हुँदैन।
• कुष्ठ रोगमा नीमका फाइदाहरू (Neem Benefits in Leprosy Treatment in Nepali)
  नीम शरीरका धेरै रोगहरूको उपचारका लागि उपयोगी छ, विशेष गरी कुष्ठ र छालाका रोगहरूमा। कुष्ठ रोगीले निम्न उपायहरू अनुसरण गर्नु पर्छ:
  कुष्ठ रोगीलाई बारम्बार नीमको रूखको तल बस्न, नीमको दातुन प्रयोग गर्न, बिछ्यनामा नीमका ताजा पात राख्न, र नीमको पत्ताको काढा सँग नुहाउनु आवश्यक छ।
• चर्म रोगमा नीमको फाइदा (Neem Benefits in Skin Diseases in Nepali)
  नीमको जडको ताजा बोक्रा र नीमको बीजको गिरीलाई १०-१० ग्राम लिइ नीमका ताजे पत्ताको रसमा पिसेर चिउँडोको रूपमा मिलाएर प्रयोग गर्दा चिलाउने रोग, दाद, पिलो, उपदंश, र शरीरको दुर्गन्धजस्ता चर्म रोगहरूमा लाभ पाइन्छ।
• घाऊ उपचारमा नीमका फाइदाहरू (Neem Uses in Wound Healing in Nepali)
  जब घाऊ बाट रगत बग्न थाल्छ भने नीमको पत्ताका काढाबाट घाऊलाई सफा गर्नुहोस्। त्यसपछि नीमको बोक्राको खपाला राखेर घाऊलाई राम्रोसँग उपचार गर्नुहोस्। यसबाट ७-८ दिनमा घाऊ पूर्ण रूपमा निको हुन्छ।
• बुखारमा नीमका फाइदाहरू (Neem Benefits in Fever in Nepali)
  २०-२० ग्राम नीम, तुलसी र हुरहुरेको पात, गुर्जो र ६ ग्राम काली मिर्चलाई मिलाएर काढा बनाएर सेवन गर्दा ज्वरोमा आराम पाइन्छ।
• यसरी नीमको विभिन्न प्रयोगहरूले अनेकौं रोगहरूको उपचारमा सहायक भूमिका खेल्छ, र यसको स्वास्थ्यमा असाधारण फाइदा छ।

नीमका उपयोगी भागहरू

नीमका यी भागहरू औषधिको रूपमा प्रयोग गर्न सकिन्छ:

• नीमको ताने
• जरा (मूल) को बोक्रा
• काठ
• पात
• फूल
• फल
• बीज
• नीमको तेल

नीमको सेवन गर्ने विधि र मात्रा

• चूर्ण: १-३ ग्राम
• काढ़ा: ५०-१०० मिली

अधिक लाभका लागि चिकित्सकको सल्लाह अनुसार नीमको प्रयोग गर्नु राम्रो हुन्छ।

नीमका नकरात्मक प्रभाव र सावधानीहरू

नीमका केहि नकरात्मक प्रभाव पनि हुन सक्छन्:

• नीमले कामशक्ति घटाउन सक्छ, त्यसैले जसलाई यस्तो समस्या छ, तिनीहरूले नीमको सेवन नगर्नु उपयुक्त हुन्छ।
• बिहान उठेर मद्यपान गर्ने व्यक्तिहरूले पनि नीमको सेवन गर्नु हुँदैन।
• यदि नीमको सेवन गर्दा कुनै असुविधा भइरहेको छ भने, सिधेनुन, घिउ र गाईको दूधको प्रयोगले यसको नकरात्मक प्रभाव कम गर्न मद्दत पुर्याउँछ।

नीम कहाँ पाइन्छ वा उगाइन्छ?

नेपालको तराइ देखी पहाड सम्म निमको रुख पाईन्छ भने भारतमा नीमको सबैभन्दा ठूलो संख्या उत्तर प्रदेशमा पाइन्छ। त्यसपछि क्रमशः तमिलनाडु, कर्नाटका, मध्य प्रदेश, आन्ध्र प्रदेश, गुजरात, पंजाब, पश्चिम बंगाल, राजस्थान आदि स्थानहरूमा पाइन्छ। यो प्रायः मैदानका भागहरू, सडकको छेउमा, खेतको मेढीमा, गाउँको वरिपरि र खालि जमिनमा प्राकृतिक रूपमा उग्न सक्छ। अब यसलाई भारतभरि नै खेती गर्ने गरिएको छ।

नीम मूलतः भारतवर्ष, पाकिस्तान, बंगलादेश र म्यांमारको वृक्ष हो। यसको बहुउपयोगी गुणहरूको कारण, दक्षिण-पूर्वी एशिया, अस्ट्रेलिया, अफ्रिका, मध्य अमेरिका, श्रीलङ्का, इन्डोनेसिया, थाइल्याण्ड र कैरिबियन देशहरूमा पनि यो उगाइने भएको छ