रक्त चन्दन (Red Sandalwood) एक प्रसिद्ध वनस्पति हो जसको वैज्ञानिक नाम Tterocarpus santalinus Linn.f. (टेरोकार्पस सैन्टेलिनस) हो। यसको अर्को समान्य नाम Lingoum santalinum पनि हो, जुन Kuntze द्वारा दिइएको छ। यसलाई अंग्रेजीमा Red Sandalwood वा Red Chandan भनेर चिनिन्छ।
रक्त चन्दन प्रायः दक्षिण भारत र दक्षिणी एशियाका केही भागहरूमा पाइन्छ। यसका रुख हरू मध्यम आकारका र ८ देखि १० मिटर सम्म अग्ला हुन्छन्। यसको विशेषता यसको गाढा रातो रंगको चन्दन र गन्ध हो। यसलाई मुख्यत: यसको रेजिन र काठ को लागि काटिन्छ, जसको उपयोग धार्मिक कार्यहरू, आयुर्वेदिक औषधिहरू, र साज सज्जा सामग्रीहरूमा गरिन्छ।
रक्त चन्दनको काठमा गाढा रातो र सुन्तला रंगको पदार्थ हुन्छ र यसमा एक विशेष गन्ध पनि पाइन्छ। यसको प्रमुख गुण यो हो कि यसले क्यान्सर र अन्य रोगहरूको उपचारमा मद्दत पुर्याउने वैज्ञानिक प्रमाणहरू पनि पाइएका छन्। यसको पात, गाढा गन्ध र औषधीय गुणहरूको कारणले रक्त चन्दनलाई विभिन्न सांस्कृतिक र धार्मिक मान्यताहरूमा विशेष स्थान प्राप्त छ।
यसका पात हरू र बोक्रा बाट औषधि पनि तयार गरिन्छ, जुन शरीरका विभिन्न अंगहरूको उपचारका लागि प्रयोग गरिन्छ। आयुर्वेदिक चिकित्सा र पारंपरिक उपचार विधिहरूमा यसको प्रयोग लामो समयदेखि भइरहेको छ।
चन्दनको कुरा आउनासाथ नाकमा एकदमै मीठो गन्ध आउन थाल्छ, जसले पुरै वातावरणलाई पवित्रजस्तो बनाइदिन्छ। तर, तपाईंलाई सायद थाहा नहुन सक्छ कि चन्दनका पनि विभिन्न प्रकार छन् — श्वेत (सेतो), रक्त (रातो), र पीत (पहेंलो) चन्दन। पूजाको काममा चन्दनको प्रयोगबारे सबैलाई थाहा छ तर के तपाईंलाई थाहा छ कि रक्त चन्दनलाई पनि आयुर्वेदमा औषधीको रूपमा धेरै तरिकामा प्रयोग गरिन्छ? छैन भने, यसबारेमा विस्तृत चर्चा गरौँ र ज्ञान बढाऔँ।
रक्त चन्दन के हो?
प्राचीन आयुर्वेदीय ग्रन्थहरूमा चन्दनका तीन प्रकारबारे उल्लेख गरिएको छ। सुश्रुत-संहिताको पटोलादि, सारिवादि, र प्रिंग्वादि-गणहरूमा रक्त चन्दनको चर्चा गरिएको छ। भावप्रकाश निघण्टुमा पनि रक्त (रातो), श्वेत (सेतो), र पीत (पहेंलो) चन्दनको उल्लेख गरिएको पाइन्छ।
रक्त चन्दन ८-११ मिटर अग्लो, मध्यम आकारको, शाखा-प्रशाखाले भरिएको र पात झर्ने प्रकारको रूख हो । यसको हाँगा खैरो रङको हुन्छन्। यसका छाल १-१.५ से.मि. बाक्लो, कालो-खैरो रङको हुन्छ र क्षति हुँदा यसले गाढा रक्तरङको रस निकाल्छ। यसको भित्री काठ गाढा रातो रङको वा बैजनी रंगको हुन्छ। पातहरू १०-१८ से.मि. लामो, अण्डाकार आकारका र गोल हुन्छन्। प्रत्येक पातको डाँठमा प्राय: तीन वा पाँच पात हुन्छन्। यसको फूल २ से.मि. लामो, सुगन्धित, द्विलिंगी, पहेंलो र साना हुन्छन्। यसको फलको व्यास ३.८-५ से.मि. हुन्छ र यसमा १-२ ओटा मृदु र चिल्लो बीउ हुन्छन्। यसले जनवरीदेखि मेसम्म फूल र फल दिन्छ।
बिभिन्न भाषामा रक्तचन्दनको नाम
रक्तचन्दनलाई विभिन्न भाषामा विभिन्न नामले चिनिन्छ। यसको वनस्पतिक नाम Pterocarpus santalinus Linn.f. (प्टेरोकार्पस स्यान्टेलिनस) हो, र यसलाई Fabaceae परिवारमा राखिएको छ। अंग्रेजीमा यसलाई Red Sandalwood भनेर चिनिन्छ। अब हामी रक्तचन्दनलाई विभिन्न भाषामा के-के नामले चिनिन्छ भन्ने जानकारी लिन्छौं।
संस्कृत – रक्तचन्दन, रक्ताङ्ग, तिलपर्ण, रक्तसार, प्रवालफल, लोहित चन्दन, मलयज
हिन्दी – रातो चन्दन, रक्तचन्दन
बङ्गाली – रक्तचन्दन (Raktchandan)
नेपाली – रक्तचन्दन (Raktachandan)
अङ्ग्रेजी – रूबीवुड (Ruby wood), इण्डियन स्यान्डलवुड (Indian sandal wood)
अरबी – संदले अहमर (Sandale ahmar), सैन्डुलम्र (Sandulhamra), उन्डम (Undum)
फारसी – संदले सुर्ख (Sandale surkh), बुकम (Buckum)
रक्तचन्दनको औषधीय गुणहरू
रक्तचन्दनका विभिन्न औषधीय गुणहरू छन् जसले विभिन्न रोगहरूको उपचारमा मद्दत पुर्याउँछ। यसको स्वाद महर र कडुवा, गुण शीतल र हल्का, तथा रूखोपन भएको हुन्छ। रक्तचन्दनले कफ र पित्त शान्त पार्न, आँखाको स्वास्थ्यमा सहयोग पुर्याउन, तथा रोगप्रतिरोधी गुण राख्न मद्दत गर्दछ।
यसले उल्टी, प्यास, रक्तपित्त (नाक-कानबाट रगत बग्ने समस्या), ज्वरो, घाउ, विष, खोकिलगायत समस्याहरूमा लाभ पुर्याउँछ। रक्तचन्दनको काठ रक्त रोक्न मद्दत गर्ने, बलकारक, ज्वरो घटाउने, कृमि नाश गर्ने, समय–समयमा लाग्ने रोग रोक्ने, तथा पसिना निकाल्न मद्दत गर्ने गुणले भरिएको हुन्छ।
यो औषधि उद्वेष्टनरोधी (Antispasmodic), शोथ कम गर्ने (Anti-inflammatory), जोडको दुखाइ कम गर्ने, केन्द्रीय तन्त्रिका प्रणालीलाई आराम दिने, जीवाणुरोधी (Antibacterial), ज्वरो कम गर्ने, तथा एलर्जी प्रतिरोधक (Antiallergic) गुणसमेत भएको हुन्छ।
रक्त चन्दनका फाइदा र प्रयोग
रक्त चन्दन छाला तथा पेट सम्बन्धी समस्याहरूमा लाभदायक मानिन्छ। यसले दुखाइ कम गर्न पनि मद्दत गर्दछ। रक्त चन्दनको उपयोग कसरी गर्ने भन्ने बारे यहाँ विस्तृत जानकारी प्रस्तुत गरिएको छ।
टाउको दुखाइमा रक्त चन्दनको फाइदा
दिनभरको थकानका कारण टाउको दुखेमा रक्त चन्दन, उशीर, जेठिमह, असुरो, जुँगे लहरो (बाघनङग्रे) र कमललाई समान मात्रामा लिएर दूधमा पिसेर टाउकोमा लगाउँदा दुखाइ कम हुन्छ। त्यस्तै, रक्त चन्दन, नुन र सुकमेललाई पानीमा घोटेर टाउकोमा लगाउँदा पनि टाउको दुखाइ कम हुन्छ।
माइग्रेनको उपचारमा रक्त चन्दन
माइग्रेन को दुखाइबाट पीडित हुँदा रक्त चन्दनको काष्ठ भाग पिसेर टाउकोमा लगाउँदा आराम मिल्छ।
आँखा सम्बन्धी रोगमा रक्त चन्दन
रातो चन्दनको उपयोग आँखामा दुखाइ, सुन्निएको आदिमा फाइदाजनक मानिन्छ। रातो चन्दनलाई पानी, मह, घ्यू वा तेलमा घोटेर आँखामा लगाएमा लाभ हुन्छ।
दाँत दुखाइमा राहत दिन रक्त चन्दन
रातो चन्दनको काष्ठ भाग पिसेर दाँतमा लगाएमा दाँत दुखाइबाट राहत मिल्छ।
हिक्का रोक्न रक्त चन्दन
बारम्बार हिक्का लागेमा रातो चन्दनलाई दूधमा घोटेर दुई थोपा नाकमा राख्दा हिक्का बन्द हुन्छ।
पित्तातिसारको उपचारमा लाभदायक रक्त चन्दन
रक्त चन्दन, सुगन्धवाल, मोथे, र धमासा चूर्णको सेवनले पित्तातिसारमा लाभ हुन्छ।
रक्तातिसार रोक्न रक्त चन्दन
रातो चन्दनको काढा बनाइ मह मिसाएर सेवन गर्दा रक्तातिसारको समस्या समाधान हुन्छ।
उल्टी रोक्न रक्त चन्दन
रातो चन्दनलाई महमा घोटेर सेवन गर्दा उल्टी रोक्न मद्दत हुन्छ।
झाडापखालारोक्न रक्त चन्दन
झाडापखालाबाट पीडित हुँदा रातो चन्दनको काढा बनाएर पिउँदा आराम मिल्छ।
पायल्स रोक्न रक्त चन्दन
गम्भीर अवस्थामा रक्त चन्दन, अनारको बोक्रा, चिराइतो, धमासा र सुकमेलको काढा पिउँदा रक्तार्शमा लाभ हुन्छ।
पानी बग्ने समस्याको उपचारमा रक्त चन्दन
रक्त चन्दनको प्रयोग प्रदर वा सेतो पानीको समस्यामा लाभदायक हुन्छ।
हड्डीको चोटमा लाभदायक रक्त चन्दन
रातो चन्दनलाई शतधौत घ्यूमा (( गाइको घिउलाई १०० पटक पानीमा फिटेर बनाइएको क्रिम)) पिसेर लेप गर्दा हड्डीको चोटमा आराम मिल्छ।
छाला सम्बन्धी समस्यामा रक्त चन्दन
छाला सम्बन्धी समस्यामा रातो चन्दनको लेप लगाउँदा लाभ मिल्छ।
ज्वरोको उपचारमा लाभदायक रक्त चन्दन
ज्वरो हुँदा शरीरमा हुने जलन कम गर्न रक्त चन्दनको काढा पिउनाले राहत मिल्छ।
रक्तपित्त रोक्न रक्त चन्दन
उशीर, पहेलो चन्दन, लोध्र, र अन्य जडिबुटीहरूको सँगै रक्त चन्दनको चूर्ण खाँदा रक्तपित्त र दम फूल्ने समस्यामा राहत मिल्छ।
रक्त चन्दनको उपरोक्त प्रयोगहरू स्वास्थ्य समस्याहरूको समाधानमा मद्दत पुर्याउँछन्, तर यसका असरहरू व्यक्ति अनुसार फरक हुन सक्छन्, त्यसैले प्रयोग गर्नुपूर्व चिकित्सकको सल्लाह लिनु उचित हुन्छ।
रक्तचन्दनका उपयोगी भागहरू
आयुर्वेद अनुसार, रक्तचन्दनका औषधीय गुण यसका केही महत्वपूर्ण भागहरूको प्रयोग गर्दा धेरै पाइन्छ:
- काठ
- पात
- बोक्रा
- फल
रक्तचन्दनको प्रयोग कसरी गर्ने
यदि तपाईं कुनै विशेष रोगको घरेलु उपचारको लागि रक्तचन्दन प्रयोग गर्न चाहनुहुन्छ भने, आयुर्वेदिक चिकित्सकको सल्लाह अनुसार मात्र प्रयोग गर्नु उपयुक्त हुन्छ। चिकित्सकको सल्लाह अनुसार, ३-५ ग्राम चूर्ण वा २०-४० मिली काढाको मात्रा लिन सकिन्छ।
रक्तचन्दन कहाँ पाइन्छ वा उब्जाइन्छ
रक्तचन्दन प्राय: दक्षिण भारतको दक्षिण-आन्ध्र प्रदेश, दक्षिण-पूर्वी कर्नाटक, उत्तरी तमिलनाडु, अण्डमान, र महाराष्ट्रका शुष्क र पहाडी ठाउँहरूमा लगभग १५०-९०० मीटरको उचाइसम्म पाइन्छ। कतिपय विद्वानहरूले रक्तचन्दनको सट्टा कुचन्दन वा पंत्रागलाई ग्रहण गर्छन्, तर यी तीनवटा एकअर्कासँग पूर्ण रूपमा फरक छन्। यद्यपि कतिपय ठाउँमा चन्दनको सट्टा पंत्रागको काठलाई औषधिको रूपमा प्रयोग गरिन्छ, रक्तचन्दन र पंत्रागका बोटहरूमा केही समानता पाइए पनि यी दुई फरक प्रजातिहरू हुन्।
निष्कर्ष (Conclusion) :
रक्त चन्दन (Tterocarpus santalinus) एक अत्यन्त मूल्यवान र दुर्लभ वनस्पति हो जसका औषधीय, धार्मिक, र सांस्कृतिक महत्व छन्। यसको विशेष गुणहरूले यसलाई चिकित्सा, सौन्दर्य उद्योग, र अन्य विभिन्न कार्यहरूमा महत्वपूर्ण स्थान प्रदान गरेको छ। हालका वर्षहरूमा, यसको अत्यधिक दोहन र संरक्षणको कमीले यसलाई संकटमा पारिरहेको छ, जसका कारण यसलाई संकटग्रस्त प्रजाति घोषणा गरिएको छ।
यस वनस्पतिको संरक्षण र दिगो उपयोग सुनिश्चित गर्नुपर्ने आवश्यकता छ, ताकि यसका बहुमूल्य गुणहरूको उपयोग भविष्यमापनि कायम रहोस्। विशेष ध्यान पुर्याएर यसको रोपाइ र प्रजनन प्रक्रियामा सुधार ल्याइ यसको अस्तित्वको रक्षा गर्न महत्त्वपूर्ण हुनेछ। यसका जैविक र औषधीय महत्त्वको आधारमा, रक्त चन्दनले भविष्यमा मानवता र विज्ञानका लागि ठूलो योगदान दिन सक्छ।
ReferenceHindi To Nepali Dictionary Words Starting From बो
Bridging Cultures: Daily Use Hindi Sentences in Parties with Nepali Meaning
Daily Hindi Sentences for Kids with Nepali Translations: A Simple Guide
Daily Office Sentences: Essential Hindi-Nepali Translations for Everyday Use
Daily Use Hindi Sentences for Parents with Nepali Meanings: A Guide for Everyday Conversations
Daily Use Hindi Sentences for Students with Nepali Meaning
Essential Daily Sentences for Market Conversations: Hindi to Nepali and Vice-Versa
https://easyayurveds.com/ayurvedic-medicine-for-common-cold/
https://easyayurveds.com/ayurvedic-medicine-for-weight-loss/
https://easyayurveds.com/ayurvedic-medicine-for-weight-gain/
https://easyayurveds.com/ayurvedic-medicine-for-cholesterol/
https://easyayurveds.com/ayurvedic-medicine-for-cough/
https://easyayurveds.com/ayurvedic-treatment-for-back-pain/
50 Medicinal Plants of Nepal Highly Liked by Chinese People
Medicinal Plants Of Nepal ! Genetics, Classification, Preservation, and Applications
35 Essential Medicinal Plants for Your Garden! Growing Health: Cultivating Wellness
100 Rare Medicinal Plants of Karnali Nepal! Impossible to Find Other place.
Top 25 Medicinal Plants For Boosting Memory and Treating Alzheimer
Top 15 Expensive Medicinal Plants of Nepal! Numerous Among Them Are Uncommon Globally
Medicinal Plants Of Gorkha Nepal! Top 55 Herbs Used in Traditional Medication
Bartika Eam Rai Top Songs Lyrics & Chords
Nepali Song Lyrics And Chords of Prabesh Kumar Shreshta
Oshin Karki’s Nepali Songs Lyrics And Chords
All Songs Lyrics Of Wangden Sherpa
Sajjan Raj Baidhya Top Songs Lyrics And Chords सज्जन राज बैध्यका गीतहरु
Aani Chhoyeng Drolma Top 10 Songs Lyrics And Chords
Top 10 Ankita Pun Songs with Lyrics and Chords
Strum Along: Top 24 Sushant KC Songs with Lyrics and Chords
Biggest Collection Of Nepali Songs Lyrics and Chords! All Song in One Site
Top Poem Of Madhabh Prashad Ghimire राष्ट्रकवी माधव प्रशाद घिमिरेका कबिताहरु
10 Famous Nepali Poem Of Mahakabi Laxmi Prashad Devkota
Exploring the Literary Legacy: Bhanubhakta Acharya and His Top Ten Poems In Nepali
11 Types of Poetry with Beautiful Short Nepali Poem
Ten Nepali Poems with English Translations for Poetry Enthusiasts Worldwide
